“Hij is een beetje een outsider”, vertelt Willem Reijnders, “Antoni van Leeuwenhoek was geen academicus en toch heeft hij de wetenschappelijke wereld van toen flink opgeschud.” Samen met zijn oud-collega’s en gepensioneerd microbiologen Peter Willemsen, Bauke Oudega, Henk Smit en Joop van Doorn maakte hij een dertiendelige podcast over Antoni van Leeuwenhoek. Eerder al schreef de vriendengroep een biografie over de Delftse microscopenbouwer.
“Van Leeuwenhoek was níet de uitvinder van de microscoop.” zegt Peter Willemsen nadrukkelijk. “Dat wordt vaak gezegd, maar dat is niet waar. In de tijd dat hij begon met het bouwen van lenzen had je ook in Italië en Engeland al wetenschappers die microscopen bouwden.”
Zaaddierkens
Van Leeuwenhoek is wel de eerste die door zijn microscopen bacteriën en spermacellen heeft gezien. En hij bestudeerde bloedcellen. Spermacellen noemde hij ‘zaaddierkens’ en hij dacht dat deze alleen voor de voorplanting van de mens zorgden. De veel grotere eicellen, die hij in de eierstokken van een konijn vond en onder de microscoop legde, waren volgens Van Leeuwenhoek leeg en dienden alleen als voedsel voor de zaadcel.
Maar ondanks dat hij het niet altijd bij het rechte eind had, stond Van Leeuwenhoek samen met een aantal tijdgenoten wel degelijk aan de wieg van de moderne wetenschap. Tot dan toe was kennis vooral gebaseerd geweest op geschriften van Griekse wijsgeren als Aristoteles en borduurden filosofen daarop door. Bij Van Leeuwenhoek ging het niet om theorie, maar om waarnemen. “Van Leeuwenhoek is een man van meten is weten”, vertelt Reijnders. Van Leeuwenhoek observeerde, maar deed nauwelijks aan theorievorming.
Geen open science
Van Leeuwenhoeks grote doorbraak kwam toen de indertijd net opgerichte Royal Society zijn bevindingen over zaadcellen, bacteriën en bloedcellen ging publiceren. Maar een man van open science was Van Leeuwenhoek niet bepaald. In de podcast is te horen hoe hij weigert om aan de Royal Society prijs te geven hoe hij de microscoop heeft gebouwd waarmee hij zijn observaties deed. Herhaaldelijk vragen zij hem in brieven om zijn onderzoeksmethode prijs te geven, maar Van Leeuwenhoek komt telkens alleen met belangrijke personen op de proppen die zijn observaties ondersteunen. Op de vraag hoe hij zijn microscoop heeft gebouwd, geeft hij geen antwoord.
Uiteindelijk bouwt een lid van de Royal Society Van Leeuwenhoeks microscoop na en doet hij dezelfde waarnemingen, waarna de resultaten alsnog worden gepubliceerd en Van Leeuwenhoeks naam gevestigd is.
Peter de Grote op bezoek
Van Leeuwenhoek was trouwens geen beroepswetenschapper, die had je in die tijd niet. Hij verdiende zijn geld met de lakenhandel, de handel in stoffen en hij werkte in dienst van de stad Delft, onder meer als landmeter en curator. Waarschijnlijk heeft hij lenzen en vergrootglazen in huis gehad om zijn stoffen op onregelmatigheden te kunnen controleren.
Toen zijn naam eenmaal gevestigd was, kwamen beroemdheden als tsaar Peter de Grote en de filosoof John Locke naar Delft om Van Leeuwenhoek te ontmoeten. Van Leeuwenhoek werd bijna 91 jaar oud en bouwde tijdens zijn leven honderden microscopen. “Voor bijna elk preparaat bouwde hij een nieuwe microscoop”, vertelt Reijnders. “Hij moet er wel vijfhonderd hebben gemaakt. Daarvan zijn er nu nog een stuk of dertien over.”
Ruziënde wetenschappers
Van Leeuwenhoek raakte ook in conflict met andere wetenschappers uit zijn tijd, onder meer met zijn concurrenten Jan Swammerdam en Nicolaas Hartsoeker. “Toen ging het er eigenlijk al net zo aan toe als tegenwoordig”, zegt Willemsen. “Die ruzies gingen om auteurschap, om wie het eerst iets publiceerde en daar de credits voor kreeg – heel herkenbaar voor iedereen die nu in de wetenschap werkt.”
Van Leeuwenhoek spreekt tot de verbeelding. De biografie van de VU-biologen is zeker niet de enige. Veel wetenschapshistorici hebben zich al beziggehouden met het leven en werk van de Delftse wetenschapper. In de podcast komt een aantal van hen ook aan het woord. Verder worden er fragmenten uit brieven en andere bewaard gebleven stukken voorgelezen.
Nieuwe podcast over muziek
Voor Willemsen en Reijnders was een podcast maken een manier om iets nieuws te leren en een nieuw publiek te bereiken met materiaal dat ze toch al hadden liggen omdat ze in 2014 de biografie van Van Leeuwenhoek hadden geschreven. “Kennis verspreiden over de microbiologie is onze missie”, zegt Willemsen. De podcast is dan ook met subsidie van de stichting Microcanon en AVL300 gemaakt.
De biologen hebben alweer een idee voor een nieuwe podcastserie: de vriendengroep van oud-VU-biologen bestaat in totaal uit ongeveer vijftien mensen en die komen al sinds hun studententijd bij elkaar. Dan laten ze elkaar vaak hun nieuwste muzikale ontdekkingen horen. Reijnders: “Zo langzamerhand hebben we een muzikaal archief dat een halve eeuw beslaat. Dat willen we op de een of andere manier verwerken in een podcast.”
De podcastserie Antoni van Leeuwenhoek, Groots in het Kleine, bestaat uit dertien delen. Elke woensdag komt er een nieuw deel uit. De serie is te beluisteren via Spotify, Apple, Google en SpringcastFM.