Na de afschaffing van de Apartheid werd in 1995 in Zuid-Afrika de Waarheids- en Verzoeningscommissie opgericht (Truth and Reconciliation Commission: TRC). Apartheidsdaders biechtten voor deze commissie hun misdaden op in ruil voor vergeving, slachtoffers vertelden hun verhalen om Zuid-Afrika en de rest van de wereld te confronteren met de misdaad tegen de menselijkheid die Apartheid was. Hoogleraar Pumla Gobodo-Madikizela, verbonden aan de Stellenbosch-universiteit, zat in die commissie.
“We hadden toen een bepaald beeld van de toekomst van Zuid-Afrika en die toekomst is nu, en die is niet wat we hadden verwacht”, zegt Gobodo-Madikizela, die in Nederland is om onder andere een lezing aan de VU te geven over verzoening en vergeving in samenlevingen met een gewelddadig verleden.
“We zijn te hoopvol geweest, aldus Gobodo-Madikizela, “we waren te overtuigd dat het overgangsproces onder leiding van Nelson Mandela alleen maar kon leiden tot een samenleving die met zichzelf in het reine zou zijn gekomen. We hebben de blijvende impact van het geweld van de Apartheid onderschat, dat zichzelf op allerlei verschillende manieren in stand heeft gehouden. Mensen zijn machteloos gehouden, er is niet in ze geïnvesteerd, ze hebben niet kunnen profiteren van de afschaffing van Apartheid, ze bleven uitgesloten worden omdat ze niet wit waren.”
Erger dan Apartheid
Dat is voortgezet in de volgende generatie, de generatie die na de afschaffing van Apartheid is geboren. “Die generatie, nu late twintigers, heeft de negatieve gevolgen van Apartheid overgeërfd van de vorige generaties.” Gobodo-Madikizela noemt dit het “afterlife”, het leven na de dood van Apartheid. Ze spreekt ook van “transgenerationeel trauma”. “Niet zoals bij Holocaust-overlevenden en hun nakomelingen, het gaat niet alleen om psychisch en fysiek trauma, het trauma van de herinnering, maar om de geleefde ervaring van trauma in Zuid-Afrika na Apartheid, en ook in andere landen met een verleden van kolonialisme en slavernij.”
Zwarte Zuid-Afrikanen lijden nog steeds onder de gevolgen van Apartheid. “Ze ervaren de vrijheid van het post-Apartheidstijdperk als een onvrijheid”, aldus Gobodo-Madikizela.
Ze staat aan het hoofd van een onderzoeksgroep aan de Stellenbosch-universiteit, die de gevolgen onderzoekt van onderdrukking en geweld voor de volgende generaties in een samenleving met een gewelddadig verleden. “Jongeren die we interviewen, zeggen dat wat ze nu ondergaan in post-Apartheid Zuid-Afrika, erger is dan Apartheid zelf. Daar bedoelen ze niet mee dat het leven onder Apartheid beter is, absoluut niet. Ze bedoelen dat je van het Apartheidsregime niet anders kon verwachten dan onderdrukking en uitsluiting. Van een zwarte regering hadden ze beter verwacht, betere levensomstandigheden en betere kansen, dat er een einde zou komen aan de ongelijkheid.”
Economische rechtvaardigheid
Eén van de doelen van de Verzoeningscommissie, legt Gobodo-Madikizela uit, was een confrontatie van de Zuid-Afrikanen met hun eigen gewelddadige verleden. “De verhalen werden openbaar en niemand kon daarna ontkennen wat Apartheid mensen had aangedaan. Mensen kregen hun waardigheid terug door ze de ruimte te geven hun verhalen te vertellen.”
Maar een belangrijke kwestie die over het hoofd is gezien, is economische onrechtvaardigheid, vertelt Gobodo-Madikizela. “Er zijn wel pogingen gedaan om daar iets aan te doen, met beleid en subsidie, maar die dienden alleen de mensen die toch al een voet tussen de deur hadden, niet de allerarmsten, die alleen maar armer werden.”
Volgens filosoof Hannah Arendt, bekend van onder andere haar verslag van het proces tegen nazi Adolf Eichmann, bestonden er daden die onvergeeflijk waren en waarvoor geen excuses kunnen worden gemaakt. Gobodo-Madikizela betoogde dat de Verzoeningscommissie liet zien dat vergeving en excuses wél mogelijk zijn.
Komt ze daar nu op terug, nu Zuid-Afrika niet is geworden wat ze toen had gehoopt?
“Dat vergeving door de slachtoffers van zelfs de ergste gruweldaden mogelijk is, dat is met de Verzoeningscommissie bewezen, dat stáát”, antwoordt ze. “De uitdaging is hoe we daarna verdergaan, hoe we het verleden overstijgen. Er is terechte kritiek dat de Verzoeningscommissie te veel was gefocust op de taal van verzoening en vergeving, maar het werk van de commissie was noodzakelijk om een nieuw pad in te slaan. Want hierin ben ik met Arendt eens: iedere generatie moet opnieuw beginnen.”
Reis naar herstel
Hoe duurzaam zijn verzoening en vergeving als er daarna voor de slachtoffers niets verandert? “Als je de Verzoeningscommissie ziet als een soort afsluiting en zegt: alles is vergeven, laten we alleen nog om de toekomst denken, dan is mislukking gegarandeerd.”. Aldus Gobodo-Madikizela. “Wat we nodig hebben, is wat ik een reparatieve reis noem, een reis naar herstel, een proces waarin we voortdurend samen proberen uit te vogelen hoe we verder de toekomst in moeten.”
“Ik gebruik het woord reparatief om te proberen om weg te bewegen van het begrip vergeving, waar ik in het verleden op was gefocust. Het woord vergeving suggereert een eindstation, een afsluiting. Maar we zijn nog niet klaar, we zijn op een reis, we zijn nog bezig met het herstel, dat is nu de focus van mijn onderzoek.”
Alleen lijkt niet iedereen in Zuid-Afrika zich met evenveel enthousiasme aan die reis te hebben gecommitteerd. “Bij de meerderheid van de witte Zuid-Afrikanen lijkt het commitment er niet te zijn en bij de door corruptie geplaagde regering ook niet”, zegt Gobodo-Madikizela.
Voor echte verandering moet er ook verandering zijn in de harten van individuen, zegt Gobodo-Madikizela. “En dat is waar het fout ging. De mensen die hadden geprofiteerd van het Apartheidssysteem, waren niet bereid hun rijkdom te delen met de slachtoffers. Een voorstel voor een rijkdomsbelasting, een “reconstruction tax”, ondervond een enorme tegenstand van de meerderheid van de witte Zuid-Afrikanen. Ze wilden niks bijdragen aan het herstel.”
Jongeren geven hoop
Maar gedesillusioneerd is ze niet. “We kunnen ons geen wanhoop veroorloven, dan zouden we sterven. Als ik eerlijk ben, zijn er momenten van desillusie en wanhoop, maar die definiëren mijn identiteit niet, of mijn kijk op de staat van ons land. Want er zijn ook momenten van hoop. Als ik de jonge Zuid-Afrikanen zie, zwarte en witte, jongeren met schitterende visies, die geven me hoop.”
Uit dit alles zijn lessen te trekken door landen over de hele wereld, zegt Gobodo-Madikizela, die zich op de vlakte houdt als ik haar vraag naar de Zuid-Afrikaanse rechtszaak tegen Israël, maar naar Gaza lijkt te verwijzen als ze zegt dat de cruciale factor bij het vestigen van vrede is dat je mensen hun waardigheid gunt. “Door hun nationale identiteit te erkennen, ze niet te ontmenselijken, want dan kan er geen blijvende vrede zijn.”
Dat geldt voor alle landen met een gewelddadig verleden, benadrukt ze. Ook voor landen met een verleden van kolonialisme en slavernij. “De door politiemannen vermoorde Afrikaans-Amerikaanse George Floyd is er één van de meest dramatische voorbeelden uit de recente geschiedenis van.”
Jim Crow
Gobodo-Madikizela zal woensdag een lezing houden aan de VU, op uitnodiging van theoloog Katja Tolstoj, die ook trauma in samenlevingen met een gewelddadig verleden onderzoekt. “Ik heb in het verleden met haar samengewerkt. Professor Tolstoj onderzoekt trauma interdisciplinair, vooral vanuit religieus perspectief. Ik ben geschoold als psycholoog, maar neig bij mijn onderzoek erg naar culturele wetenschappen, sociologie en antropologie. We vullen elkaar aan en er zijn parallellen in ons werk, maar Tolstoj richt zich meer op Rusland en andere post-Sovjetlanden, mijn onderzoek is globaler. Ik kijk bijvoorbeeld ook naar de Amerikaanse Jim Crow-wetten uit de tijd van de segregatie en de gevolgen daarvan.”
Dit vanuit de idee dat de geschiedenis zich nooit exact herhaalt, zegt Gobodo-Madikizela, “maar de geschiedenis wordt wel steeds vertaald naar eigentijdse variaties, die net zo wreed en ontmenselijkend zijn.”
Professor Gobodo-Madikizela’s lezing is woensdag 31 januari van 13:30 – 17:00 in kamer Q105 van het W&N-gebouw. Meer informatie hier.
Jullie bieden goede info! Dank en groet, mirjam