Wat is de kern van het populisme? Over die vraag vindt dinsdag een klein symposium plaats aan de VU.
“Populisme is een veelgebruikte term tegenwoordig. Maar daarbij wordt vaak van alles op één hoop gegooid. Dat maakt het moeilijk het verschijnsel goed te begrijpen”, legt politicoloog André Krouwel het belang van de bijeenkomst uit. Hij is onder meer bekend van het Kieskompas, maar doet ook al jaren onderzoek naar onder meer populisme.
Meer dimensies
Samen met een aantal andere wetenschappers heeft hij een model ontwikkeld waarin de belangrijkste kenmerken van populisme worden samengevat.
Eén van hen is docent geschiedenis Ronald Kroeze. “Belangrijk element is natuurlijk dat de populistische leider pretendeert namens het volk te spreken. Daarbij wordt het volk gezien als één homogeen geheel. Daarbinnen is geen ruimte voor diversiteit en minderheden. Daarom worden groepen tot buitenstaanders verklaard die tegen de belangen van het volk ingaan.”
“Het model bestaat uit twee assen”, vult Krouwel aan. “Je hebt de representatieve as van het volk en de leider en de democratische as. Populisten zien de bestuurlijke laag als een elite die alleen de belangen van deelgroepen behartigt. Daarom zijn ze tegen die elite. Denk aan de uitspraak van Wilders dat Nederland een nepparlement heeft. En Baudet noemt alle politieke partijen corrupt. Die bestaan alleen maar om mooie baantjes weg te geven.”
Met het model hopen ze het populisme beter te kunnen onderzoeken. Maar ze onderkennen tegelijk dat tussen populistische bewegingen verschillen bestaan.
Verschillende vormen
“Je hebt ook linkse vormen van populisme. Zeker in Latijns-Amerika, maar ook in Europa,” zegt Kroeze. “In Nederland bijvoorbeeld heeft de SP populistische trekjes. Die zijn ook erg tegen de bestuurlijke elite. En bij de gemeenteraadsverkiezingen in Amsterdam werden de rijke expats en buitenlandse studenten van stal gehaald als zondebok. Die verpesten de huizenmarkt voor de ‘gewone Amsterdammer’.
Tegelijkertijd sluit het model bepaalde politici weer buiten het populistische frame. Krouwel: “De oproep van premier Rutte om even normaal te doen lonkt natuurlijk wel naar populistische stemmers, maar daarmee is hij nog geen populist. Hij is een vertegenwoordiger van de elite bij uitstek en sluit ook niet een deel van de bevolking expliciet buiten.”
Populisme is volgens de onderzoekers niet in een ééndimensionaal schema te vatten. “Het is niet simpel links-rechts of progressief-conservatief”, aldus Krouwel. “Je ziet bijvoorbeeld dat op een aantal sociaal economische thema’s ook Wilders ‘linkse’ standpunten verwoordt. Leeftijd van de pensioenen mag niet omhoog, om wat te noemen.”
In opkomst
De actualiteit van het thema staat volgens de onderzoekers buiten kijf. Kroeze: “In de westerse wereld en zeker ook in Europa is het populisme in opkomst. Sommige mensen zien daar een gevaar in. Houdt democratie niet ook in dat minderheden fundamentele rechten hebben? En dat er een onafhankelijke rechterlijke macht is? In Polen onder andere zie je dat de onafhankelijke rechtsspraak onder druk staat.”
Maar Krouwel benadrukt dat het er echt om gaat het populisme beter te begrijpen en te plaatsen. “We roepen niet alleen maar dat het gevaarlijk is. Sommige mensen zien die bewegingen als een correctie op de bestaande representatieve democratie. Kritiek hebben op Europa, of de ongebreidelde globalisering, is legitiem. Opvallend is trouwens dat veel populistische leiders in Europa voortkomen uit bestaande, vooral liberale, partijen. Wilders is bij de VVD begonnen. Dus zulke buitenstaanders zijn het ook weer niet.”
Veertig leiders
Voor het onderzoek willen ze naar veertig vermeende populistisch leiders in Europa kijken na 1945 aan de hand van wat over hen is geschreven in wetenschappelijke literatuur. Dat werk gaat onderzoeksassistent Floris van Berckel Smit uitvoeren. Wat trekt hem aan in het onderwerp? “Het is een actueel onderwerp. Je leest er bijna dagelijks over in de krant. Het is boeiend dat thema beter te leren begrijpen. En het is maatschappelijk relevant. Populisme kan de democratische rechtsstaat ondermijnen. Want daarin worden rechten van minderheden beschermd, als het goed is. En het kan de internationale samenwerking bemoeilijken. Dat merk je nu al in Europa.”