Studentencampussen zoals Uilenstede liggen vaak ver buiten het centrum, waardoor studenten ’s avonds door verlaten gebieden moeten fietsen om thuis te komen. Dat is met name voor vrouwelijke studenten niet ideaal.
Een poll op onze Instagram, waarin we vroegen wat voor maatregelen mensen nemen om veilig thuis te komen, liet zien dat de meeste vrouwelijke studenten ervoor kiezen drukke routes naar huis te nemen. Zo ook een 22-jarige masterstudent, die liever anoniem blijft. Ze groeide op in een dorp en verhuisde vier jaar geleden naar Amsterdam voor haar studie. “Tijdens de introductieweek sprong er een man voor mijn fiets, die wilde dat ik afstapte. Ik dacht: stoppen met fietsen is mijn slechtste optie. Ik heb hem zoveel mogelijk ontweken, ben half gevallen en al steppend op mijn fiets weggekomen.”
Tegenwoordig mijdt ze donkere tunnels, pakt ze als het even kan openbaar vervoer, en fietst ze na het uitgaan steevast met vrienden naar huis. Daarbij kiezen ze een drukke route uit, waarbij iedereen zo lang mogelijk mee kan fietsen – ook als dat betekent dat ze lang moeten omfietsen. “De sfeer is ’s nachts vaak echt grimmig. Ik ga dan niet meer alleen naar huis.”
Onbewust op je hoede
Vrouwen zijn zichzelf vaak nauwelijks bewust van al die dingen die zij doen als ze alleen door het donker naar huis fietsen. Het is zo normaal dat ze het zelf niet eens meer opmerken: de broek die ze over hun jurkje aantrekken, de sleutelbos in de hand, het wijdbeens fietsen. Duh, dat doet iedereen toch? Dat is geen nieuws. Net als dat het geen nieuws is dat je als vrouw soms wordt nageroepen of dat er ongevraagd iemand naast je komt fietsen. “Dat hoort er nou eenmaal bij”, zeggen we en we gaan door met ons leven.
In onze Instagrampoll zagen we dat ook terug: de meeste studenten zeggen dat ze geen voorzorgsmaatregelen nemen omdat ze zich veilig voelen. “Amsterdamse vrouwen zijn stoer, het past niet bij ons imago om over dat soort dingen te zeuren”, zegt Elise Moeskops, raadslid voor D66. “Maar ondertussen doen wij allerlei dingen die mannen niet doen om veilig thuis te komen.” Moeskops heeft zelf altijd in de horeca gewerkt en is dus vaak op de meest onmogelijke uren buiten geweest: “Wie is er nou op dinsdagnacht om twee uur op straat? Nou, ik dus.” Ook zij belt haar partner als ze naar huis komt, ook zij vermijdt parkjes en uitgestorven stukken van de stad.
Gastvrije ruimte
Waarom is het eigenlijk normaal dat vrouwen al die voorzorgsmaatregelen nemen? Kan de stad niet veiliger worden ingericht? vroeg Moeskops zich af. “Als je er bij de inrichting van de stad niet bewust voor kiest om de ruimte veiliger te maken voor diverse groepen, dan blijft het perspectief van de dominante groep leidend en dat is de gezonde witte man in de auto”, stelt ze.
Tot afgelopen maart werd veiligheid voor vrouwen niet als apart thema meegenomen in plannen voor ruimtelijke ordening. Toen kwam Moeskops met het initiatiefvoorstel ‘Gastvrije openbare ruimte’, dat werd aangenomen door de gemeenteraad. Niet alleen toekomstige stadsontwikkelingen, maar ook bestaande plannen en projecten worden herzien met speciale aandacht voor het perspectief van de jonge vrouw. Daarmee wordt veiligheid voor vrouwen een apart aandachtspunt bij de inrichting van de stad.
Eerder hanteerden beleidsmakers het uitgangspunt dat de openbare ruimte veilig moet zijn voor iedereen. Op zich kun je daar weinig tegenin brengen, maar in de praktijk zijn er grote verschillen in hoe veilig mannen en vrouwen zich voelen op straat, zo blijkt uit onderzoek: 21,6 procent van de vrouwen in Nederland voelde zich in 2018 onveilig als ze alleen in het donker over straat liep, tegenover 5 procent van de mannen.
En dat gevoel van onveiligheid komt wel degelijk ergens vandaan: 83 procent van de jonge vrouwen in Nederland heeft ervaring met seksueel grensoverschrijdend gedrag in de openbare ruimte. En van de vrouwelijke studenten heeft 52 procent het afgelopen jaar te maken gehad met een vorm van seksuele intimidatie, niet per se in de openbare ruimte overigens, maar ook dit cijfer toont aan hoe wijdverbreid dergelijke ervaringen zijn.
Echt pissed
Toen 23-jarige masterstudent Mirabelle Schuurmans jaren geleden werd betast tijdens het hardlopen, maakte ze daar melding van bij de politie. “Ze vroegen om een duidelijke beschrijving, hoe zijn fiets eruitzag, hoe de persoon eruitzag. Superstandaard. De conclusie was zo’n beetje: jammer dat het gebeurd is mevrouw, maar hier kunnen we weinig mee. Toen was ik echt pissed. Nu roept de politie mensen juist op melding te doen van betastingen tijdens hardlopen. Blijkbaar vinden ze het nu wel interessant.”
Schuurmans zou tegenwoordig niet meer zo snel met een rokje in de metro stappen. “Ik was recent thuis nog aan het afwegen of mijn rok lang genoeg was, maar ik wilde er ook niet bijlopen alsof ik tot de Biblebelt behoor. Uiteindelijk had ik een donkere panty aan eronder, en laarzen tot mijn knieën, maar alsnog kreeg ik vervelende opmerkingen: Je kunt je reet goed zien zo!
Ze wielrent veel, maar waar ze in het begin nog weleens na een rondje in haar strakke sportkleding naar de supermarkt ging, is ze daar ook mee opgehouden. “Op een gegeven moment is er een soort quotum bereikt van hoe vaak mensen die je niet kent iets over je billen kunnen zeggen.”
Otters van de stad
“Jonge vrouwen zijn de otters van de stad”, zegt Moeskops. Zoals otters een graadmeter zijn voor schoon water, zijn jonge vrouwen dat voor de veiligheid van de openbare ruimte. Moeskops: “Als zij zich veilig voelen, voelen andere groepen zich ook veilig.”
Krista Schram doet als lector publieke veiligheid bij hogeschool InHolland onderzoek naar de veiligheidsbeleving van vrouwen en meisjes. Zij legt uit dat het traditionele veiligheidsbeleid vaak gefocust is op verjagen en controleren: camera’s, pieptonen tegen hangjongeren en voetbalkooien die jongens van de straat moeten houden.
“Terwijl de aanwezigheid van politie en camera’s bij vrouwen niet altijd leidt tot een groter gevoel van veiligheid en zelfs de indruk kan versterken dat het op straat niet pluis is”, vertelt Schram. In Rotterdam-Zuid onderzocht zij samen met jonge vrouwen wat zij wél nodig hebben om zich prettig en veilig te voelen op straat.
“Jonge vrouwen voelen zich veiliger als er informeel toezicht is”, vertelt Schram, “als er verschillende groepen mensen op straat zijn en als er onderweg plekken zijn waar ze naartoe kunnen, zoals een snackbar of kiosk.”
Overzichtelijke straten met horizontale verlichting noemt Moeskops als belangrijk uitgangspunt voor de inrichting. “In het verleden werd op onveilige plekken vaak felle verlichting geplaatst, maar dat werkt dus helemaal niet: dan sta je zelf in de spotlight en zie je je omgeving helemaal niet meer.”
Maar nog beter is het als de omgeving uitnodigend is om in te verblijven: als er andere vrouwen op straat zijn, als er terrasjes zijn of plekken zijn waar je kunt zitten zonder dat je wordt lastiggevallen. Positieve veiligheid, noemen Moeskops en Schram dat.
Onveilig op stations
Waar jonge vrouwen liever niet verblijven, zijn verlaten plekken, met name als ze er ’s avonds moeten wachten. Vandaar dat stations en de gebieden eromheen met tunneltjes en fietsenstallingen slecht scoren als het gaat om veiligheidsbeleving, zoals een onderzoek van Pointer laat zien. Dat de NS gestopt is met het registreren van genderverschillen, vindt Schram een gemiste kans. “Juist op stations is er een groot verschil tussen de veiligheidsbeleving van mannen en vrouwen en als je de algehele veiligheid wil vergroten moet je daar iets mee”, stelt ze.
Ook Schuurmans hangt liever niet te lang rond op stations. “Als ik de metro moet pakken, plan ik het zo dat ik aankom vlak voordat de metro komt, zodat ik niet te lang op het perron sta te wachten. Wanneer ik in de avond loop, heb ik mijn sleutels in mijn jaszak in de hand, om me mogelijk te kunnen verdedigen. Maar eigenlijk doe ik dat allemaal niet bewust, Ik besef dit nu pas. Alleen lopen doe ik sowieso liever niet. Als het even kan, fiets ik. Zelfs als ik er dan langer over doe, ik woon maar vijf minuten lopen van het metrostation.”
Mannen heropvoeden
In steden als Wenen en Stockholm is de veiligheid van vrouwen al decennialang een uitgangspunt bij het inrichten van de openbare ruimte. Moeskops nodigde internationale experts uit om de Amsterdamse ambtenaren te overtuigen dat deze genderinclusieve kijk op veiligheid belangrijk is.
De gemeenteraad liet zich overtuigen en dat betekent dat de openbare ruimte de komende jaren wordt ingericht met meer oog voor de behoeftes van diverse groepen.
En die studentencampussen aan de rand van de stad? Hoe maak je die veiliger? Moeskops: “Ik zou ze graag naar een betere locatie verplaatsen, maar feit is dat we die niet hebben in Amsterdam.” De jonge vrouwen die daar wonen, zijn voorlopig nog op zichzelf aan gewezen, maar als het aan Moeskops ligt worden hun fietsroutes dus langzamerhand wel veiliger ingericht.
Op zich een goed idee, vindt Schuurmans, maar ze vindt het ergens ook jammer dat de oplossing wordt gezocht bij vrouwen. “Om het probleem op te lossen, moet je de oorzaak aanpakken en dat zijn toch vaak de mannen, dat durf ik wel te zeggen.” En dus is er volgens Schuurmans meer nodig dan alleen verlichting en straatmeubilair. “Er zou ook aandacht moeten gaan naar heropvoeding van mensen met verkeerde bedoelingen. Misschien dat het onderwijs daar een rol in kan spelen. Ik heb eigenlijk nog nooit les gehad over hoe je met andere mensen omgaat. Je krijgt alleen bijsturing als het slecht gaat, misschien is het dan al te laat.”