De tekeningen die de afdeling Antropologie gebruikt om nieuwe studenten te werven, zijn een aantal mensen in het verkeerde keelgat geschoten omdat ze raciale stereotypen zouden uitbeelden.
“Het is een witte vrouw die de wereld vasthoudt en in beheer heeft. En mensen van andere rassen leveren de grondstoffen.” Zo vat antropoloog Younes Saramifar zijn bezwaar samen tegen de tekening van tekenaar Honeyhead. De cartoon is onderdeel van een serie van vier tekeningen die nieuwe studenten moeten werven.
Saramifar heeft ook problemen met een tweede tekening uit de serie waarin exotische stereotypen worden bekeken door mensen, antropologen, die door een tentoonstelling lijken te lopen. De afbeelding heeft een hoog aapjes-kijken-gehalte, iets waarvan je als moderne antropoloog ver weg zou moeten blijven, vindt hij. Bovendien staat op de afbeelding een vrouw met heel veel ringen om haar nek van het Padaung-volk uit Birma. “Deze mensen zijn gevlucht naar Thailand, waar ze worden onderdrukt. Maar vanwege hun waarde voor de toeristenindustrie krijgen ze geld van de Thaise overheid om zichzelf tentoon te stellen”, vertelt Saramifar, “dat is een zeer pijnlijke geschiedenis, die niet thuishoort als oppervlakkige stereotypering in zo’n plaatje.”
Betrokken vrouwen
Saramifar kaartte zijn bezwaar tegen de tekeningen op verschillende manieren aan bij de afdeling: hij mailde het afdelingsbestuur en hij gaf commentaar onder een Facebook-post, dat werd weggehaald. Op de mail kreeg hij als antwoord dat de afdeling de tekeningen anders ziet. Opleidingsdirecteur Ellen Bal was een van de mensen met wie Saramifar mailde. “Voor mij is het een meisje dat in verwondering naar de wereld kijkt. Ze is wit. Ja. Betekent het dat witte meisjes niet meer in verwondering naar de wereld mogen kijken? Ik herkende onze studenten in het beeld: veel zijn vrouw en zeer betrokken bij de wereld, ze willen graag iets bijdragen.”
‘Als antropologen zou je dit soort beelden toch moeten herkennen als problematisch’
Saramifar benadrukt dat het hem niet te doen is om de tekenaar, die nog studeert. “Zij kan er niks aan doen, we hebben allemaal blinde vlekken, maar als antropologen zou je dit soort beelden toch moeten herkennen als problematisch”, vindt hij. “Ze representeren dus de afdeling antropologie. Nog afgezien van het feit dat ik me hierin absoluut niet gerepresenteerd voel als niet-witte antropoloog, gaat het hier om een visie op de antropologie die ouderwets en kwalijk is: van een afstandje vreemde volken bestuderen. Antropologie is een vakgebied met een besmette, koloniale geschiedenis: antropologen reisden met de onderdrukkers mee om te onderzoeken hoe ze bevolkingsgroepen het best konden inzetten voor eigen gewin. En dat gebeurt her en der nog steeds: de Amerikaanse troepen in Afghanistan hadden antropologen mee ‘to win the hearts of the people’, wat erop neerkwam dat ze moesten uitvogelen hoe ze die mensen het best onder controle konden krijgen. Ik kan deze beelden niet los zien van die geschiedenis. Als we echt naar nieuwe verhoudingen toe willen, hebben we nieuwe beelden nodig, die de geschiedenis ontmantelen.”
Pijnlijk proces
Ook op Facebook hebben mensen moeite met de beelden: ‘I find this offensive’, schrijft Pooyan Tamimi Arab, assistant professor religiewetenschappen aan de Universiteit Utrecht. ‘These photos are an inaccurate description of how anthropology is today and more importantly, how it should be as a field’, schrijft Adnan Hossain, antropoloog aan de VU.
Bal wil met collega’s met een andere visie in gesprek ‘maar niet via Zoom’. “Zoom leent zich slecht voor een uitwisseling van gedachten en emoties over dingen die ons zo diep raken.” Ze vindt het pijnlijk dat de discussie nu via de media en de sociale media loopt. Antropoloog Marina de Regt is betrokken bij een recent opgerichte werkgroep die zich bezighoudt met dekolonisatie van de universiteit en de afdeling in het bijzonder. “Dekolonisatie gaat over veel meer dan het vervangen van de literatuurlijst. Dit soort wrijving hoort er ook bij. Dat is een pijnlijk proces waar we doorheen moeten”, zegt ze, “en waarin we bereid moeten zijn om elk perspectief te zien en te horen.”
Compleet beeld
Antropoloog Roy Gigengack vindt de discussie die nu ontstaat ‘juist prachtig’: “Dit is waar antropologie over moet gaan: hoe kijk je naar een plaatje? Wat zegt dat over jou als kijker? Hoe vormen jouw ervaringen en verwachtingen wat je ziet.”
Zelf vindt hij de tekeningen mooi omdat er veel lagen in zitten en waardevol omdat ze discussie oproepen: “Dit gesprek hadden we anders misschien niet gehad. Het is goed dat die beelden choqueren. De tekening van de toeristenindustrie bijvoorbeeld. Die is esthetisch. Tegelijkertijd laat het heel subtiel de extractie van de toeristenindustrie zien. De toeristen zien we immers op de rug, en voor deze gezichtsloze toeschouwers worden stereotiepe beelden opgevoerd. Dat is een ambivalent thema van de antropologie.”
Gigengack is er niet voor om ze dan maar te vervangen, zoals Saramifar wil, “daarmee doe je geen recht aan de beelden, want dan reduceer je ze tot één essentie. Dat is niet antropologisch. Er moeten gewoon meer beelden bij komen, zodat een compleet beeld ontstaat waarin alle antropologen zich kunnen herkennen.”