Over precies twee maanden is het drie jaar geleden dat de MH17 neergeschoten werd. De 298 inzittenden kwamen om, onder wie ook twee studenten, een medewerker en oud-studenten, oud-medewerkers van de VU.
Maar nog altijd is geen dader berecht en heeft geen enkele staat verantwoordelijkheid genomen. Aan veel nabestaanden en belangstellenden legde Marieke de Hoon, universitair docent internationaal recht, uit waarom dit zo lang duurt.
Op donderdag 11 mei schetste zij in het VU-auditorium de juridische knelpunten. En dat zijn er nogal wat. Alle juridische aspecten rondom MH17 kun je niet in één avond bespreken. Daarom richt De Hoon zich op twee soorten aansprakelijkheid. Wil je de daders berechten, dan moet je bij het strafrecht zijn, zowel nationaal als internationaal. En de staten kennen het volkenrecht en mensenrechten.
Wie kunnen er strafrechtelijk worden vervolgd? Dat zijn individuen, de directe daders uiteraard, maar ook andere betrokkenen (medeplichtigen), denk aan degenen die de BUK-raket transporteerden. Afhankelijk of zij wisten of hadden moeten weten wat er naar aanleiding van het wapentransport kon gebeuren. En de opdrachtgevers, mogelijkerwijs Moskou.
Opzet of oprechte vergissing?
Het lastigste van strafrecht is de hoge bewijslast. Zeker met de beperkte toegang tot forensisch bewijs en getuigen. Je moet bewijzen welke persoon wat gedaan heeft en of die ook schuldig is: deed hij/zij het opzettelijk, was hij roekeloos, nalatig, zijn er uitsluitingsgronden die zijn gedragingen rechtvaardigen of zijn schuld uitsluiten?
Een belangrijke vraag is of degenen die MH17 neerschoten hebben geprobeerd burgerslachtoffers te voorkomen toen zij de BUK-raket lanceerden? Opzet of de aanmerkelijke kans aanvaarden dat burgers geraakt worden, betekent schuldig. Waarschijnlijk ook als zij oprecht dachten een militair vliegtuig te gaan raken, maar onvoldoende maatregelen hebben genomen dat zeker te weten. Of dat zij wisten dat het in de gewone gang van zaken het mogelijk was dat een burgervliegtuig geraakt kon worden. En als het oprecht een vergissing was, is het vermoedelijk niet strafbaar.
Dit soort gedetailleerde feiten moet de aanklager overtuigend bewijzen. Bewijsvergaring in oorlogsgebied is altijd lastig rond te krijgen, zowel voor de nationale als internationale rechter.
Complex en onzeker
Wat gebeurt er als andere staten niet uitleveren of vervolgen? Hoe sterk is zo’n zaak en wat levert het op? In dit college hoorde het publiek meer vragen dan antwoorden. De belofte van Rutte om de onderste steen boven te halen, kan voorlopig niet worden nagekomen.
Als de juridische weg doodloopt, moeten we de waarheidsvinding dan maar laten gaan? “Moeten we het aan de politiek overlaten?” vraagt iemand in de zaal. De Hoon: “Recht ís een vorm van politiek. Wij juristen kunnen duidelijk maken waar de verantwoordelijkheden liggen.” Vervolging is wel mogelijk, maar de procedures daarvoor zijn complex en onzeker. Ze duren lang en hebben beperkte mogelijkheden tot schadevergoeding. Zij vindt het heel begrijpelijk als men zich afvraagt of het de pijn waard is om steeds herinnerd te worden aan de tragische gebeurtenis op 17 juli 2014.
Reuring
De Hoon hoopt dat haar uiteenzetting bijdraagt om die lastige afweging te maken. Dat ze daarin geslaagd is blijkt uit de vele reacties van nabestaanden die haar danken voor het heldere betoog.
Een nabestaande: “Uit al die moeizame procedures haal je geen voldoening. Maar wat is het alternatief? Nietsdoen? Er moet over gesproken blijven worden. Zo’n avond als deze is daarom ook heel belangrijk. Zoveel mogelijk reuring zal uiteindelijk tot iets leiden. Denk aan Lockerbie, waar de rechtsgang na twintig jaar gelukt is.”
Na afloop zei een advocaat: “Natuurlijk is Rusland schuldig of medeschuldig, alleen geen enkele staat durft dit hardop te zeggen. Het is de doofpot of oorlog!”
U kunt het publiekscollege en de door Hella Hueck gemodereerde paneldiscussie met naast De Hoon ook Tweede Kamerlid Pieter Omtzigt, onderzoeksjournalist Jeroen Akkermans en VU-hoogleraar privaatrecht Arno Akkermans terugzien via https://av-media.vu.nl/VUMedia/Play/f72db6361a3f4411bb1594c123ffc0d51d