Geneticus Danielle Posthuma en informaticus Frank van Harmelen winnen allebei de grootste wetenschapsbeurs in Nederland: Zwaartekrachtsubsidies van samen 40 miljoen euro. Het is de eerste keer dat de Vrije Universiteit de topbeurs binnenhaalt, en het zijn er direct twee. Is dat een toevallig succes of is er meer aan de hand?
“Drie revoluties komen samen”, zegt Posthuma. Ze doet zelf onderzoek naar de genen die betrokken zijn bij hersenziekten als depressie, slapeloosheid en neuroticisme, en gaat nu samenspannen met neurobiologen om echt uit te zoeken hoe de betrokken genen de hersenziekten veroorzaken en wat eraan te doen is. Volgens Posthuma kon dat tot een jaar geleden nog niet.
Recente revoluties
“De laatste jaren zijn er enorme datasets vrijgekomen met genetische en medische informatie over grote groepen mensen”, zegt ze. “Zo leren we in razend tempo meer over welke genen betrokken zijn bij welke ziekten. Tegelijk zijn er in de neurobiologie nieuwe technieken gekomen om één celtype te manipuleren. En sinds een jaar zijn er kaarten beschikbaar die genen koppelen aan celtypen. Die tussenstap maakt het mogelijk om neurobiologische experimenten te doen en daarmee genetische afwijkingen in hersencellen te koppelen aan gedrag.”
Dat nu hét moment is voor dit onderzoek was belangrijk voor de toekenning, vermoedt Posthuma. “En ook dat we er als groep wetenschappers echt voor gaan. We willen echt een integratie van onze disciplines bewerkstelligen.” De grootste beurs van NWO is bedoeld voor een interdisciplinair team van topwetenschappers van verschillende universiteiten, met één wetenschapper als hoofdaanvrager.
Lof voor de rector
Van Harmelen noemt ook het werkelijk samen willen optrekken belangrijk voor de beurs. “En de VU heeft als voordeel dat het een campusuniversiteit is”, stelt hij. “We werken in dit project samen met psychologen en taalkundigen, wat niet per se vanzelfsprekend is, maar op de VU kunnen we elkaar makkelijker opzoeken.”
‘Het was die honderste seconde die nodig is om wereldkampioen sprinten te worden’
Maar ook VU-rector Vinod Subramaniam heeft een belangrijke rol gespeeld, zeggen zowel Posthuma als Van Harmelen. Die stelde geld beschikbaar voor de ondersteuning bij de aanvraag. Van Harmelen: “Vinod stond erop dat ik een interviewcoach inschakelde en in de evaluatie staat ook dat we het zo goed gedaan hebben bij het interview. Het was die honderste seconde die je nodig hebt om een wereldkampioenschap sprinten te winnen.” “De rector was echt fantastisch”, zegt ook Posthuma. “Hij gaf relevante kritiek op de vooraanmelding, zat in de mock-interviewcommissie en stelde daar kritische vragen en gaf goede tips. Dat hoeft hij helemaal niet te doen. Zet maar in je stuk: Vinod was cruciaal.”
Computers laten samenwerken met mensen
Van Harmelen heeft ook ambitieuze doelen met zijn project: hij wil de focus van zijn vakgebied verschuiven. “Tot nu toe gaat het in de kunstmatig intelligentie om systemen maken die de mens vervangen. Maar menselijke en machine-intelligentie zijn echt heel anders”, zegt hij. “Computers zijn goed in onthouden, patronen herkennen, lange redeneringen volgen. En mensen zijn goed in samen optrekken als team, hebben beter gevoel voor context en kunnen zich beter aanpassen aan veranderende omstandigheden. We moeten die sterke kanten van mensen en computers combineren.”
Uiteindelijk willen Van Harmelen c.s. de eersten zijn die een artikel publiceren waarbij een computer coauteur is. “Ik wil op een dag mijn kantoor binnenlopen en dan horen van mijn digitale collega dat ze vannacht vijfduizend artikelen heeft gelezen en dat ons gesprek van gisteren toch over moet, want ze denkt er nu anders over.” De beoogde digitale coauteur helpt met literatuur lezen, onderzoeken bedenken, experimenten doen, data analyseren, artikelen schrijven, alle stappen van het wetenschappelijke proces. En nee, ze is geen vervanging van een promovendus of een postdoc, benadrukt Van Harmelen, want “er is geen mens die vijfduizend artikelen in één nacht kan lezen, dat kan alleen een computer.”
Heen en weer pendelen
De VU won nog niet eerder een Zwaartekrachtsubsidie, die in drie eerdere edities werd uitgedeeld aan zeventien onderzoekers. In deze ronde komen er in totaal zes winnaars bij. Behalve als winnaar, is de VU ook betrokken bij twee andere winnende projecten: evolutiebioloog Toby Kiers en epidemioloog Joline Beulens (ziekenhuis) zijn mede-aanvragers.
Het is dus feest op de VU. “Maar”, zegt Van Harmelen gespeeld bitter, “het laat wel zien hoe ontzettend dom het was dat de bètasamenwerking met de UvA niet is doorgegaan. Twee van de medeaanvragers zijn van de UvA en nu moeten we de hele tijd tussen twee locaties heen en weer pendelen.”