Conspirituality wordt het in Amerika genoemd, de vermenging van complottheorieën (conspiracy) met spiritualiteit. Je ziet die bijvoorbeeld in de QAnon-beweging, bij antivaxers en bij covid-ontkenners. Is deze mix aan ideeën nieuw?
“Bij Nederlandse demonstraties tegen het coronabeleid zag je inderdaad dat mensen die bij de inlichtingendienst bekend zijn vanwege hun extreemrechtse denkbeelden op dezelfde beelden staan als mensen die bij de dienst bekend zijn vanwege extreemlinkse denkbeelden. Het is bijzonder dat die twee groepen samen demonstreren, maar helemaal onverwacht is het niet.”
Hoezo?
“Ten eerste is er een gezamenlijke vijand: de staat met zijn coronabeleid. Bovendien is het zo dat mensen die een hang hebben naar spiritualiteit ook eerder geneigd zijn te geloven in complottheorieën. Daar zat altijd al een flinke overlap, weten we uit onderzoek. De gemeenschappelijke deler is een zekere irrationaliteit: wie gelooft in dingen die niet-wetenschappelijk bewezen zijn, is ook eerder geneigd om te denken dat er een geheime organisatie achter toevallige gebeurtenissen zit.”
Toch blijf ik het verbazingwekkend vinden dat je nu mensen samen ziet demonstreren die zo totaal verschillend in het leven staan.
“De relatie tussen complotdenkers en coronacritici heeft vooral één richting: mensen die al in een complot geloven, en bijvoorbeeld denken dat de wereld geregeerd wordt door een netwerk van machthebbers die kinderen misbruiken, zoals QAnon-aanhangers doen, zijn ook eerder geneigd te denken dat de coronamaatregelen zijn ingesteld om ons een loer te draaien. Andersom is die overlap minder groot: niet alle coronacritici hangen ook complottheorieën aan.”
Het jaar 2020 is al de gouden tijd van de complottheorieën genoemd. Waarom nam de aanhang voor dit soort denkbeelden zo sterk toe?
“In tijden van crisis gaan meer mensen in complottheorieën geloven. Dat zie je bijvoorbeeld ook bij oorlogen en economische depressies. Mensen zoeken naar verklaringen in onzekere tijden. Maar over het algemeen zie je door de geschiedenis heen juist dat irrationaliteit afneemt, dus ik verwacht dat dit een tijdelijke opleving is.”
Als corona voorbij is, worden de standpunten weer minder extreem?
“Ja, dat verwacht ik wel.”
Waren er vroeger meer complotdenkers?
“Ja, denk aan de heksenverbrandingen. Dat was complotdenken op heel grote schaal.”
“En er is onderzoek gedaan naar hoe vaak het woord conspiracy werd gebruikt door politici in het Engelse Lagerhuis. Dan zie je dat ze de term na de jaren vijftig vooral gebruiken om tegenstanders weg te zetten als gekkies, maar dat het woord daarvoor vaker werd gebruikt om juist te waarschuwen voor verdachte praktijken. Politici van voor de jaren vijftig geloofden dus vaker in complotten, of gebruikten die in elk geval in hun retoriek.”
‘Zo’n 15 procent van de Nederlanders dacht vorig jaar april dat het virus een ontsnapt biowapen was’
Hoeveel Nederlanders geloven in complottheorieën rondom corona?
“Uit onderzoek van Nieuwsuur blijkt dat 15% van de Nederlanders vorig jaar april dacht dat het virus een ontsnapt biowapen was. Dat was in december iets afgenomen, maar toen zag je wel meer mensen die dachten dat corona een hoax was.”
Dat is een behoorlijk aantal.
“Het is nog altijd laag in vergelijking met andere landen. In de Verenigde Staten is het 29% en in Australië 36%.”
Kun je iets nog een complot noemen als een substantieel deel van de bevolking ervan overtuigd is dat het waar is?
“Dat is een interessante vraag. De moord op Kennedy is hier een goed voorbeeld: daarvan gelooft de meerderheid van de Amerikanen dat er sprake was van een complot, dat aandeel nam zelfs toe naarmate de moord langer geleden was. Aan die moord zijn natuurlijk enkele dingen onopgehelderd. Maar voor de meest gangbare complottheorieën is ook geen hard bewijs, dus blijven het complottheorieën.”
Is het schadelijk dat zoveel mensen denken dat de coronacrisis op de een of andere manier een complot is?
“Ja. Uit ons onderzoek blijkt dat mensen die in april geloofden dat corona een complot was, later in het jaar meer geneigd waren om zich niet aan de maatregelen te houden, dat ze zich niet willen laten vaccineren en ook dat ze vrienden zijn verloren door hun opvattingen. Dat zijn allemaal aspecten die schadelijk zijn voor de maatschappij of voor henzelf.”
Wat kunnen politici en beleidsmakers doen om te zorgen dat dit aandeel niet groeit?
“Zo transparant mogelijk zijn. Ik denk dat de transparante manier waarop onze politici in persconferenties uitleggen waarom tot bepaalde maatregelen is besloten ertoe heeft bijgedragen dat wij in vergelijking met andere landen relatief weinig complotdenkers hebben.”