Als je het hebt over de biologische verschillen tussen mannen en vrouwen is er één stof die in het oog springt: testosteron. Mannen hebben ongeveer tien keer zoveel van dat hormoon in hun bloed als vrouwen. Testosteron zorgt ervoor dat jongens een baard en een lagere stem krijgen en dat ze meer spiermassa ontwikkelen. Ook zet het hormoon mannen aan tot meer risicovol en competitief gedrag.
Testosteron speelt een belangrijke rol bij de voortplanting: het zorgt ervoor dat mannen überhaupt geïnteresseerd zijn in seks en dat ze vrouwen voor zich proberen te winnen. Zonder testosteron waren we allang uitgestorven, maar daarnaast levert het hormoon de samenleving ook behoorlijk wat gedoe op.
Assertieve vogeltjes
Jeugddelinquenten met hogere testosteronspiegels zitten vaker vast vanwege geweldsdelicten, zo blijkt uit onderzoek. Beurshandelaren met een hoog testosteronniveau nemen meer risico’s, en daarmee is het hormoon, volgens de auteur van die studie, die ooit zelf beurshandelaar was, een belangrijke oorzaak van de bankencrisis.
Ook bij dieren verklaart het testosteronniveau gedragsverschillen: muizen die tussen twee broers hebben gelegen in de baarmoeder, geven later minder broedzorg aan hun jongen, dan muizen die tussen twee zussen hebben gelegen, omdat ze voor hun geboorte zijn blootgesteld aan meer testosteron, vertelt VU-bioloog Joris Koene.
Vogelsoorten die hun eieren verspreid over verschillende dagen leggen, geven de latere eieren meer testosteron mee. Koene: “De vogels uit de later gelegde eieren hebben een evolutionair nadeel omdat ze kleiner zijn dan hun eerder uitgekomen broertjes en zusjes, maar dat wordt gecompenseerd met een verhoogde drang om om voedsel te bedelen vanwege die extra testosteron.”
Placebo effect
Toch is de relatie tussen testosteron en gedrag beslist niet eenduidig, want hoewel uit sommige onderzoeken blijkt dat mannen met hogere testosteronniveaus agressiever en competitiever zijn, hangt het af van de omstandigheden of dit ook daadwerkelijk naar buiten komt. ‘Als je proefpersonen de stof [testosteron, red.] toedient en hen niets bijzonders laat doen, heeft het geen effect. Er gebeurt alleen wat als de sociale omgeving erom vraagt’, zei de Utrechtse hoogleraar hersenwetenschap Jack van Honk ooit in een artikel van De Correspondent.
Bovendien speelt hier ook een placebo-effect: proefpersonen die dachten dat ze testosteron toegediend hadden gekregen bleken zich ook agressiever te gedragen. En vice versa: de proefpersonen die dachten dat ze geen testosteron hadden gekregen terwijl dat wel het geval was, gedroegen zich minder competitief.
Meer lawaai maken
Er zijn niet alleen grote verschillen tussen individuen wat betreft testosteronniveaus maar ook wat betreft de gevoeligheid van de hersenen voor testosteron. De receptoren in het brein voor testosteron worden bij jongetjes aangelegd als ze nog in de baarmoeder zitten en ontwikkelen zich in de eerste levensjaren verder. Die verschillen in gevoeligheid zijn deels aanleg, maar de hormoonhuishouding van de moeder is ook van invloed. Als die veel stress heeft tijdens de zwangerschap -en daardoor een hoog cortisolgehalte- kan dit de aanleg van de receptoren verstoren.
En dan zijn er natuurlijk ook nog sociale factoren die enorm bepalend zijn voor mannelijk gedrag. Jongens worden aangemoedigd tot stoer gedrag en minder tot empathisch gedrag. Jongens krijgen vaker negatieve aandacht als ze zich anders gedragen dan van ze wordt verwacht, terwijl meisjes vaker complimenten krijgen als ze zich volgens de norm gedragen. Ook dit soort factoren spelen een rol in de verklaring waarom mannen in hun latere leven op allerlei manier meer lawaai maken.
Terug naar testosteron. Dat hormoon veroorzaakt niet alleen maatschappelijke ellende. Het is ook een van de hormonen die ervoor zorgt dat mannen de leden van hun eigen groep beschermen en dat ze gemotiveerd zijn om zich in te zetten voor de belangen van de groep en hun eigen veiligheid daarbij ondergeschikt maken.
Voorkeur voor pittig eten
Het lijkt wel een hobby van wetenschappers om de soms komische effecten van testosteron te onderzoeken. De studies naar het mannenhormoon zijn zo talrijk dat je er bibliotheken mee kan vullen . Zo is er onderzoek waaruit blijkt dat testosteron effect heeft op de zelfperceptie van mannen: als ze testosteron toegediend kregen, dachten proefpersonen dat ze er stoerder uitzagen dan daadwerkelijk het geval was.
Een ander onderzoek toont aan dat mannen die testosteron kregen toegediend eerder straf uitdelen aan hun medespelers als die oneerlijk zijn, maar ook guller zijn wanneer zij zelf eerlijk worden behandeld. Ook zijn mannen met een verhoogd testosterongehalte eerlijker bij spelletjes. Maar in samenwerken zijn ze dan weer minder goed.
Ze gedragen zich flirteriger tegen vrouwen en ze interpreteren vriendelijkheid van vrouwen eerder als seksuele interesse. Tenslotte houden mannen met een hoger testosteronniveau meer van pittig eten.
Testosteron doet kortom van alles met de manier waarop iemand de wereld interpreteert en benadert, met diens voorkeuren en irritaties. Onze non-binaire tekenaar Dido Drachman verwoordde het effect van testosterongel ooit zo: “Nu kon niks me meer wat schelen. Op een bepaalde manier was het wel lekker, maar het was ook bizar.”
Evolutionaire eenrichtingsstraat
Waarom bestaan sommige diersoorten uit mannetjes en vrouwtjes, terwijl andere hermafrodiet zijn en zich dus met elke soortgenoot kunnen voortplanten en soms zelfs met zichzelf? Met die vraag houdt evolutionair-bioloog Joris Koene zich bezig.
Als een soort in de evolutie eenmaal het pad van de gescheiden seksen is ingeslagen, is dat niet meer makkelijk terug te draaien, vertelt hij. In dat opzicht zitten alle zoogdieren en vogels in een evolutionaire eenrichtingsstraat.
Veel slakken en wormen daarentegen zijn hermafrodiet, ze zijn mannelijk en vrouwelijk tegelijk, evenals sommige vissen. Ze kunnen zich dus voortplanten met elke willekeurige soortgenoot. Daarnaast kunnen insecten als kevers en bijen zich ook ongeslachtelijk voortplanten: onbevruchte eitjes worden mannetjes, bevruchte eitjes worden vrouwtjes.
Krokodillen en slangen planten zich soms voort zonder dat daar een mannetje bij komt kijken, maar soms ook niet.
Een aantal vissen kan zelfs tijdens hun leven van geslacht wisselen, vertelt Koene. Al die aanpassingen kunnen handig zijn als partners schaars zijn.