Op de werkvloer, binnen families, tussen vrienden, met buren, overal doen we het: informatie geven over iemand die niet bij het gesprek aanwezig is. Dat is de definitie van roddelen die hoogleraar instituties en identiteit Bianca Beersma aanhoudt; een brede definitie die best onschuldig klinkt.
Daar is volgens Beersma voor gekozen omdat het lastig is om “van buitenaf” te bepalen hoe je informatie opvat, daar is ook context voor nodig: “Zeggen dat iemand op vakantie is kun je zien als neutrale informatie, maar als ik daar met mijn ogen bij rol kun je denken: die is al tien keer op vakantie geweest, en dan is het wel degelijk negatieve informatie voor de ontvanger.”
Waarheidsgetrouw of niet
Dat iedereen roddelt, wil Beersma niet gezegd hebben. Zover wil ze niet gaan: “Maar het gebeurt wel heel veel en is haast niet te vermijden. Het is zelfs nodig om in een groep te kunnen functioneren. Veel informatie bereikt ons nou eenmaal op een indirecte manier.” Je kunt immers niet iedereen tegelijk in de gaten houden. “Als je moet kiezen met wie je wilt samenwerken is het handig om te weten wie te vertrouwen is. Die informatie is niet altijd te verkrijgen door het rechtstreeks observeren van iedereen in je groep, maar je kunt deze wel van anderen krijgen.”
Vanuit dat beginsel kun je een roddel verder ontleden en onderscheid maken tussen positieve en negatieve én juiste en onjuiste roddels.
Minder kwaadaardig
Terence Dores Cruz, promovendus roddelen, reputatie en samenwerking, signaleert twee hoofdmotieven: prosociaal en competitief. Het is vooral dat competitieve motief dat je met roddelen kunt associëren. “Negatieve dingen blijven nou eenmaal beter en langer hangen.”
‘De werkelijkheid mooier maken komt vaker voor dan iemand met leugens zwartmaken’
In de praktijk doen we dat ook vaak met een zogeheten prosociaal motief om anderen te helpen, en daarbij schromen we niet om te overdrijven. Voorlopige resultaten uit een onderzoek van Beersma en Dores Cruz laten zien dat wanneer we praten over mensen met wie we een positieve afhankelijkheidsrelatie hebben, dat relatief vaak positieve roddels zijn die niet stroken met de waarheid. Zo zijn mensen bijvoorbeeld geneigd andermans kwaliteiten aan te dikken wanneer hen wordt gevraagd naar diens functioneren. Bij het delen van negatieve praatjes liegt men minder vaak. Beersma: “De drempel lijkt lager om de werkelijkheid mooier te maken dan om iemand met leugens zwart te maken.”
Overigens blijkt het het stereotype dat vrouwen meer roddelen dan mannen niet per se te kloppen. Uit recent onderzoek blijkt wel dat ze het over andere onderwerpen hebben: mannen over prestaties en vrouwen over sociale relaties en uiterlijk.
Grensoverschrijdend gedrag
Mensen roddelen ook om emoties te ventileren en informatie te valideren door bijvoorbeeld na te gaan of een collega door anderen ook als vervelend wordt ervaren. Vooral onder mensen in “laagmachtige posities” kun je roddelen inzetten om een coalitie te vormen, zegt Beersma. “Bij zoiets als MeToo is het spannend om in je eentje naar voren te stappen. Het helpt om het er eerst met anderen over te hebben en het dan samen te doen.” En het kan ook draagvlak creëren, zoals voor ontslag, of het aanpassen van beleid, zoals de overheid deed met het consequent lekken van nieuwe coronamaatregelen.
Maar ook roddelen over mensen die je niet kent, zoals bij celebrity gossip, kan meer zijn dan moddergooien voor vermaak. De afgelopen tijd kwamen meerdere voorbeelden van grensoverschrijdend gedrag op de werkvloer naar buiten, denk aan de tv-programma’s The Voice en De Wereld Draait Door. Dores Cruz: “Mensen die hetzelfde soort gedrag vertonen, kunnen dan denken: oké, ik moet me anders gaan gedragen.”
Underground activiteit
Binnen een groep kan roddelen haar normen duidelijk maken en de samenwerking verbeteren. Beersma: “Mensen willen voorkomen dat ze onderwerp worden van een roddel, dus passen ze zich aan die normen aan.” Hier dreigt wel het risico van uitsluiting: als iemand ontdekt dat er over hem wordt geroddeld, kan dat er ook voor zorgen dat hij zich minder onderdeel voelt van een groep, en dat kan de samenwerking weer verslechteren. “Roddelen is een underground activiteit”, stelt Beersma.
Vrouwen roddelen niet per se meer dan mannen
Het is iets wat in alle onderzoeken terugkomt: het overwegend negatieve effect op het onderwerp van de roddel (dat Beersma het slachtoffer noemt) wanneer die erachter komt dat er over haar/hem/hen is geroddeld. In het ergste geval kan het voelen als pesten, zegt Elena Martinescu, postdoc informele communicatie in organisaties.
Verbinding missen
Roddelen vindt veelal plaats tijdens informele momenten. Met het thuiswerken vielen die momenten bij de koffieautomaat weg. Uit Martinescu’s onderzoek blijkt dat het uitblijven van positief roddelen een negatief effect op teams had omdat ze het gevoel van verbinding misten. Wel leidde de afname van negatieve roddels tot betere psychologische veiligheid en een betere werksfeer.
Martinescu denkt dat de middelen van leidinggevenden beperkt zijn voor het aan banden leggen van de mate waarin wordt geroddeld. “Maar ze kunnen wel open communicatie aansporen en minder competitieve prikkels geven, zodat mensen minder snel geneigd zijn negatief te roddelen.”
Gevoelige informatie delen
Roddelen biedt sociale controle en een nuttige uitwisseling van informatie – mits die informatie klopt. In het achterhalen of een roddel juist of onjuist is blijken mensen niet zo goed, laten voorzichtige eerste onderzoeksresultaten zien. Ook lijken mensen over het algemeen geneigd te zijn die roddels voor waarheid aan te nemen en vermoeden ze niet snel dat ze misleid worden. Beersma raadt af je intuïtie te volgen bij het ontmaskeren van een roddel. “Je kunt beter wat dieper nadenken over wat iemands beweegredenen zijn om je iets te vertellen.”
‘Je zou dieper moeten nadenken wat iemands beweegredenen zijn om je iets te vertellen’
Mensen kunnen ook roddelen voor hun eigen gewin door iets negatiefs te delen over iemand met wie ze bijvoorbeeld concurreren. Maar ook zo’n negatief praatje kan de luisteraar positief opvatten. Die kan denken: deze persoon behoedt mij voor een erge situatie. “Het delen van een negatieve roddel vereist meer vertrouwen tussen de deler en de ontvanger”, aldus Dores Cruz. Je beseft namelijk dat iemand gevoelige informatie met je deelt.
Datzelfde gebeurt bij het delen van een geheim. “Maar dat doet ook iets met de reputatie van degene die roddelt”, zegt Beersma. “Leugens worden gewoon niet gewaardeerd”, zegt Dores Cruz.
Simpel vermaak
Het spel van roddelen klinkt langzaamaan als een mijnenveld. Valt wel mee, vindt Dores Cruz. “Zolang je je aan twee regels houdt: vertel de waarheid en roddel alleen als je daar iemand mee kunt helpen.”
‘Vertel de waarheid en roddel alleen als je daar iemand mee kunt helpen’
En of we het nou doen om iemand anders of onszelf vooruit te helpen, verbinding te zoeken of iemand af te stoten, soms is de reden ervoor ook gewoon simpel vermaak. “En daar is niks mis mee”, aldus Dores Cruz. Sinds zijn onderzoek is hij zich “enorm bewust” geworden van zijn eigen roddelgedrag. “Vooral als ik zelf roddel, dan ga ik in mijn hoofd allemaal vragen beantwoorden: is dit een positieve of negatieve?”
In vervolgonderzoek wil Dores Cruz uitzoeken of mensen hun besef van de vormen en functies van roddelen kunnen inzetten voor hun eigen doelen. “Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat je het eerder accepteert wanneer je het ziet als het ventileren van emoties; dat zou iemand kunnen gebruiken.” Hij is niet bang dat meer bewustzijn van de functies van roddelen de lol eraf haalt. “Het maakt het eigenlijk alleen maar leuker.”