Jacquelien van Stekelenburg, VU-hoogleraar sociale verandering en conflict, verklaart de huidige druk op het recht om te demonstreren. ‘Het ligt aan de manier waarop men mobiliseert en demonstreert.’
In een position paper voor de Tweede Kamer quote u wijlen burgemeester Eberhard van der Laan. Hij stelde dat het demonstratierecht ‘bijkans heilig’ is. Ziet u dat zelf ook zo?
“Het demonstratierecht is belangrijk, daar is iedereen het wel over eens. Het gebeurt heel zelden dat een burgemeester, politiechef of iemand van het Openbaar Ministerie [OM, red.] zegt dat die het helemaal gehad heeft met demonstraties. Maar het allerbelangrijkste is dat door het toenemen van het aantal demonstraties en door een veranderende manier van organiseren en protesteren de vraag naar boven is gekomen: kan het nog wel?”
Wat is precies het probleem?
“Het aantal demonstraties zonder kennisgevingen vooraf is gestegen en daar zit een vertekening in qua thematiek. In Eindhoven is bijvoorbeeld het aantal demonstraties zonder kennisgeving aanzienlijk gestegen bij anti-overheidsdemonstraties. Dat gold voor een groot aantal coronaprotesten – denk aan het bekende ‘kopje koffie drinken’ – maar ook voor de boerenprotesten.”
“Tijdens een rondetafelgesprek in de Tweede Kamer over demonstratierecht kwamen activisten aan het woord. Een aantal daarvan zei gestopt te zijn met kennisgevingen omdat ze merkten dat de driehoek – OM, burgemeester en politie – weinig faciliteert en vooral beperkende maatregelen oplegt. Denk aan het verplaatsen van de demonstratie naar een andere plek of de duur en het geluid van de demonstratie inperken. En dan heb je nog mensen met anti-overheidssentiment: als jij tegen de overheid bent en ontzettend boos bent, dan heb je veel minder de neiging om een kennisgeving af te geven.”
U zegt dat de manier van demonstreren is veranderd. Wat bedoelt u daarmee?
“Het gaat niet alleen om het aantal demonstraties dat is toegenomen, maar ook om de manier waarop men mobiliseert en demonstreert. Daar spelen sociale media een cruciale rol in. Iedereen kan nu een demonstratie organiseren, er vindt een beweging plaats van top-down organiseren naar bottom-up. Dat zagen we zaterdag ook bij Extinction Rebellion: de spiegeldemonstratie was door de traditionele organisaties georganiseerd en de blokkade op de A12 was op de bottom-up manier georganiseerd. Die traditionele organisaties trekken bij wijze van spreken een draaiboek uit de kast, inclusief communicatieplan, en die werken ze puntsgewijs af. Ik moet zeggen, dat doet Extinction Rebellion ook, bijvoorbeeld door met gekleurde hesjes verschillende functies aan te duiden. Maar het is wel zo dat de bottom-up manier van organiseren samenhangt met het ontbreken van een leider die zich verantwoordelijk voelt voor zijn achterban. Dan is er geen script en zijn er geen normen of gedragsregels.”
Folkert Jensma schrijft dat de vele demonstraties leiden tot de uitholling van het demonstratierecht. Heeft hij een punt?
“Wie ik daar ook over spreek, de meerderheid van alle autoriteiten ziet het demonstratierecht echt als bijkans heilig. Dat werd vorige week tijdens het rondetafelgesprek in de Tweede Kamer weer duidelijk. Ik heb inmiddels in panels gezeten met allerlei partijen, van de ombudsman en Amnesty International tot de burgemeesters. Allemaal zeggen ze hoe belangrijk ze het recht op demonstreren vinden, dus dat is niet zozeer het punt. Waar het wél over gaat, is of het demonstratierecht gefaciliteerd kán worden?”
“De driehoek – politie, OM en overheid – is aan de ene kant verplicht om het grondrecht op demonstratie en vrijheid van meningsuiting mogelijk te maken. Aan de andere kant zijn ze verantwoordelijk voor de openbare orde en veiligheid. Die twee kanten proberen ze constant in balans te houden. Bij de bezetting van de A12 afgelopen zaterdag werden duizenden politieagenten ingezet en ruim tweeduizend demonstranten gearresteerd. Die werden niet strafrechtelijk vervolgd, maar het legt wel een druk op het OM en de politie. Toch wil de politie die agenten inzetten. Frank Paauw, de Amsterdamse politiechef, zei aan het rondetafelgesprek nog dat capaciteit geen punt mag zijn om demonstraties te verbieden. Tegelijkertijd is het wel een keuze. Op het moment dat je ervoor kiest om politieagenten naar een demonstratie te sturen, kun je ze niet ergens anders inzetten. Daaraan merk je dat het aantal demonstraties en de manier waarop er gemobiliseerd en geprotesteerd wordt een stevige druk legt op de autoriteiten.”
Is er een oplossing? Kunnen de autoriteiten bijvoorbeeld hun aanpak verbeteren?
“Het demonstratierecht blijft heilig, dus we moeten met z’n allen kijken hoe we dat kunnen blijven faciliteren. Dat staat voor iedereen als een paal boven water. De vraag is hoe er vanuit verschillende niveaus ondersteuning plaats kan vinden, zodat demonstraties ook daadwerkelijk mogelijk blijven. Dan bedoel ik ministeries zoals Binnenlandse Zaken, VWS en Justitie en Veiligheid, maar ook werkgroepen die zich met deze kwestie bezighouden. Zo werk ik met het kennisnetwerk Perspectieven in Polarisatie samen met Expertise-unit Sociale Stabiliteit, het Ondersteuningsnetwerk maatschappelijk onrust en het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum. Het is belangrijk dat zulke groepen van elkaars bestaan weten en samenwerken.”
“Ten tweede moet je als autoriteiten goed beseffen dat demonstraties capaciteit kosten. Het is een politieke keuze waar je die capaciteit inzet en hoeveel geld dat kost. Dat betekent dat je ofwel andere dingen niet kunt doen, ofwel dat er meer geld naar de politie moet. Tot slot is het niet alleen aan de autoriteiten, maar ook aan de demonstranten. Er is wederzijds wantrouwen en dat helpt absoluut niet om die democratische dans goed uit te voeren. Demonstreren is een uitvoering van je democratische recht, het is ontzettend belangrijk. Het is niet alleen een uitlaatklep, maar ook een kanaal om invloed uit te oefenen op politici en het publiek.”