Het demissionaire kabinet heeft dit voorjaar excuses aangeboden voor ‘indirecte discriminatie’ door studiefinancier DUO in de strijd tegen misbruik van de basisbeurs voor uitwonende studenten.
Die excuses volgden na vernietigende conclusies van bureau PwC, die de uitkomst van journalistiek onderzoek bevestigden: de fraudejagers van DUO nemen inderdaad opvallend vaak studenten met een migratieachtergrond in het vizier.
Maar harde cijfers over de migratieachtergrond van studenten waren er niet. Het ging allemaal op basis van achternamen en inschattingen. Nu heeft statistiekbureau CBS gegevens hierover gedeeld met Algorithm Audit, een stichting die adviseert over het gebruik van algoritmes.
“Nog sterker”
De uitkomst: het was allemaal zelfs nog iets erger. Uit dit nieuwe onderzoek “ontstaat de indruk dat de vertekening nog sterker is dan we dachten”, schrijft minister Dijkgraaf in een bijgaand briefje aan de Tweede Kamer.
DUO gebruikte een algoritme voor de eerste schifting van verdachte studenten. In dit ‘risicoprofiel’ speelden studieniveau, leeftijd en afstand tot het ouderlijk huis een rol. Een 18-jarige mbo-student om de hoek bij zijn ouders kwam dus sneller in beeld dan een 22-jarige wo-student die naar de andere kant van het land was verhuisd. Dit algoritme bestempelde studenten met een niet-Europese migratieachtergrond twee keer zo vaak als ‘hoog risico’ dan studenten met een Nederlandse herkomst: zij blijven namelijk vaker in de buurt van hun ouders wonen.
Daarna gingen fraudejagers van DUO de sociale media en andere gegevens van studenten doorspitten. Ze onderzochten bijvoorbeeld wie er nog meer op het opgegeven adres woonden: was dat soms familie? De groep met een migratieachtergrond werd vervolgens 6,2 keer vaker handmatig geselecteerd voor een huisbezoek dan de rest.
Sterker nog, binnen de groep met een laag risico werden deze studenten nog altijd 1,8 keer zo vaak geselecteerd voor een huisbezoek.
“Betreurenswaardig”
Dijkgraaf schrijft in zijn brief aan de Kamer: “Dat zijn betreurenswaardige constateringen, die nogmaals duidelijk maken dat we het controleproces anders moeten doen en anders gaan doen.”
Overigens noteert het CBS dat het niet in het hoofd van de betrokken ambtenaren kan kijken en dus niet weet in hoeverre deze ambtenaren zelf vooroordelen hadden: “Vooringenomenheid kan ook voortkomen uit de aard van de werkinstructies, zoals de uitsluiting van studentenhuizen van huisbezoek, of andere institutionele oorzaken.”
De eerlijkheid van de controles zelf kun je niet uit de cijfers aflezen, dus daar zegt het CBS niets over. Een van de problemen is dat DUO geen hard bewijs nodig heeft om een student de basisbeurs te ontnemen of een boete op te leggen. Soms volstaan enkele gesprekjes met buren.
Desondanks verloor DUO één op de vier rechtszaken die studenten aanspanden. Bijna iedereen die een rechtszaak aanspande bleek een migratieachtergrond te hebben.