Achter kille data schuilen schrijnende verhalen, bleek vandaag weer eens tijdens een VU-bijeenkomst ter gelegenheid van Holocaust Memorial Day.
‘Kom vanavond met verhalen, hoe de oorlog is verdwenen. En herhaal ze honderd malen. Alle malen zal ik wenen.’ Iemand citeerde de dichter Leo Vroman eerder vandaag tijdens een Zoom-bijeenkomst in het kader van Holocaust Memorial Day, zoals elk jaar georganiseerd door historici Dienke Hondius en Bettine Siertsema. Hondius leidt een onderzoeksproject rond Joodse onderduikadressen in Europa, en te gast waren drie onderzoekers die de verhalen achter hun data boven water halen: de zorgvuldig geregistreerde verkoop en doorverkoop van de huizen van Joodse Nederlanders, of de door de gemeente Zeist verstrekte valse persoonsbewijzen.
“Verhalen die inzicht geven in hoe een maatschappij werkt die onder druk staat”, zei dagvoorzitter Sandra Rottenberg. En die de herinnering aan de Jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog helpen levend te houden, uiteraard. “Ik wist in grote lijnen natuurlijk wel wat er is gebeurd, maar door mijn onderzoek ben ik op aangrijpende verhalen gestuit die die gebeurtenissen invoelbaar maken”, zei onderzoeksjournalist Jerry Vermanen. Vermanen is verbonden aan het KRO/NCRV-platform Pointer en analyseert de gegevens uit de zogeheten Verkaufsbücher, een serie boeken waarin nauwgezet de transacties zijn geregistreerd van de huizen van afgevoerde en ondergedoken Joden.
Voor Joden verboden
Achter die gegevens gaan schrijnende verhalen schuil, over het leed van Joodse slachtoffers en het verraad van hun niet-Joodse landgenoten. De makelaars en notarissen die er geld mee verdienden en de anti-Joodse maatregelen, van de borden ‘Voor Joden Verboden’ tot het treintransport naar de concentratiekampen, die met dat geld werden gefinancierd.
Vermanen, die door geschiedenisstudent Iris Jonker werd geïnterviewd, zei dat het in totaal om 7.000 transacties en 9.000 adressen ging. Omdat het Nationaal Archief de boeken heeft gedigitaliseerd en openbaar heeft gemaakt, beginnen regionale media en gemeenten hun eigen onderzoek en zo ontstaat een sneeuwbaleffect waarbij steeds meer verhalen naar boven komen, vertelde Vermanen.
NSB-gemeente
Zeist heeft de reputatie een NSB-gemeente te zijn, maar in het gemeentehuis werden wel 900 valse persoonsbewijzen afgegeven aan Joodse inwoners, ontdekte het echtpaar Heleen bij ‘t Vuur en Gerrit van der Vorst, dat in 2019 begon aan het verzamelen van Zeister verhalen voor een boek ter gelegenheid van de 75-jarige bevrijding. Ze stuitten in het gemeentearchief op zo overdonderend veel nieuwe informatie, dat wat zo’n honderd pagina’s had moeten worden een dik naslagwerk werd van meer dan 600 pagina’s, het totaal uitverkochte ‘Dan komen angst en wanhoop aangeslopen‘.
‘Er zaten wel politiemensen bij die deugden, maar de meesten werkten gewoon mee aan het oppakken van Joden’
De focus werd al snel verlegd van de heldhaftige onderduikgever naar de Joodse onderduikers die, ontdekte het paar, “geen mazzelaars” waren omdat ze de oorlog hadden overleefd. Onderduiken betekende drie jaar verstopt zitten op een zolderkamertje, in grote onzekerheid en grote angst, en in alle gevallen moest ervoor worden betaald. Daarnaast zijn er verhalen over misbruik en religieuze indoctrinatie door gereformeerden die hun Joodse onderduikers probeerden te bekeren.
Politieman
“Ik kan in Zeist niet meer door een straat lopen zonder een onderduikadres te spotten”, zei Bij ‘t Vuur. Van der Vorst vertelde dat zijn vader in oorlogstijd politieman was geweest. Dat had thuis altijd voor spanningen gezorgd, en na het overlijden van zijn vader was hij al in het gemeentearchief gedoken om meer te weten te komen. “Er zaten wel politiemensen bij die deugden, maar de meesten werkten gewoon mee aan het oppakken van Joden”, zegt Van der Vorst. Het paar had bedankt voor subsidiëring van hun boek door Joodse organisaties, “omdat dit iets is dat juist niet-Joodse organisaties moeten betalen”, aldus Van der Vorst.
De officiële Holocaust Memorial Day is woensdag 27 januari.
Langs deze weg zou ik willen vragen of U mij kunt helpen om het boek” dan komen angst en wanhoop aangeslopen “ aan te kopen ik weet dat de samenstellers de heer Gerrit van der vorst en Heleen bijt vuur deze in eigen beheer uit geven ik kan alleen geen adres vinden
Alvast dank voor de te nemen moeite