Kun je IS alleen met geweld bestrijden? Of is er een vreedzaam antwoord? Ook de wetenschappers zijn er nog niet uit, zo bleek tijdens de Girard-lezing door filosoof Hans Achterhuis.
Vroeg heb ik plaatsgenomen in het Auditorium in de VU. Vandaag, vrijdag 14 november, houdt filosoof en ex-Dichter des Vaderlands Hans Achterhuis de eerste Girard-lezing. Genoemd naar René Girard, Frans-Amerikaans antropoloog, historicus, grondlegger van de mimetische theorie, en eredoctor van de VU.
Na-apen
Mensen stromen langzaam binnen tot de zaal bijna geheel gevuld is. Vlak voordat dagvoorzitter Joachim Duyndam, filosoof aan de Universiteit voor Humanistiek, de lezing opent, verschaft mijn buurman zich een comfortabele positie door zijn benen languit kruiselings over elkaar te steken. Hij is er klaar voor.
Joachim Duyndam leidt de lezing in door de mimetische theorie van Girard uit te leggen. Hij legt uit dat mimetisme niets anders betekent dan het nabootsen of imiteren van menselijk gedrag en verlangen. Volgens Girard is de mens niet autonoom in zijn verlangens. We zijn allen onderhevig aan mimetische begeerte en gedrag.
Ik zie dat ik onbewust dezelfde positie als mijn buurman heb aangenomen.
Duyndam vervolgt: wanneer het een groep mensen niet lukt zijn verlangens te verwezenlijken, wordt er een zondebok aangewezen om een gewelddadige strijd mee aan te gaan. Op die manier kunnen vrede en rust hersteld worden.
Escalatie is nergens voor nodig
Hans Achterhuis neemt het woord. Hij heeft zich laten inspireren door de mimetische theorie van Girard. Zowel in zijn boek De kunst van het vreedzaam vechten als in deze lezing spreekt Achterhuis zijn bewondering uit voor het mimetisme, als “zeer kostbaar gereedschap om de maatschappij mee te analyseren”.
Maar Achterhuis is het niet op alle punten met Girard eens. Waar Girard van mening is dat de gewelddadige, mimetische strijd de mensheid fundamenteel bedreigt, is Achterhuis optimistischer. ‘Staande op de schouders van Girard’ heeft hij een beter zicht op de moderniteit. Achterhuis ziet een tijdperk waarin rivaliteit niet hoeft te escaleren in moordpartijen. In onze huidige maatschappij zien wij “anderen niet als vijand die uit de weg moet worden geruimd, maar met wie wij verder moeten”.
Vreedzaam vechten
De kunst van het vreedzaam vechten – het is moeilijk daarin te geloven met de Islamitische Staat (IS) in ons midden. Toch denkt Achterhuis dat het mogelijk is. Volgens hem is er sprake van een duidelijke, wederzijdse, mimetische omklemming: Obama wil IS als kankergezwel totaal vernietigen, IS wil alle ongelovigen en afvalligen uitroeien. Maar, zegt hij, we hoeven niet bang te zijn voor een totale oorlog die de mensheid bedreigt. We hebben genoeg aan de behoedzaamheid van één partij. En daarmee spreekt hij impliciet zijn vertrouwen in het westen uit.
Onvermijdelijk geweld
Drie respondenten reageren op zijn opmerkingen. Allen hebben tot op bepaalde hoogte moeite met de vreedzaamheid die Achterhuis verkondigt. Politiek filosoof Govert Buijs vergelijkt IS met het nazisme: beide stromingen hanteren gewelddadige, utopische zuiverheidsideologieën. Indien dit soort organisaties een te grote politieke en geografische rol dreigt te krijgen, meent Buijs, is tegengeweld onontkoombaar.
Niet zo westers denken
Dieuwertje Kuijpers, promovenda in High Risk Politics, concentreert zich volledig op het praktische deel van de discussie. Volgens haar is IS uit een machtsvacuüm ontstaan, waarbij de aanhangers juist denken dat geweld helpt. In de zoektocht naar een oplossing denken we volgens haar te veel vanuit onze westerse ideologie, terwijl het antwoord juist niet te halen valt uit onze eigen samenleving.
Eigenlijk zijn het schlemielen
Tot slot reageert evolutionair psycholoog Mark van Vugt. Hij bespreekt het gevoel van eigenwaarde bij de westerse jihadstrijders die naar Syrië vertrekken. Volgens van Vugt stellen ze hier niets voor, maar zijn het daar helden. Om dat om te keren, moeten jihadstrijders gezien gaan worden als schlemielen. Hij ziet daarin een belangrijke rol weggelegd voor vrouwen en imams, die het vermogen bezitten om voor die imago-switch te zorgen.
Hoe om te gaan met IS blijft dus een moeilijk vraagstuk. Volgens Achterhuis moeten we ze niet met geweld bestrijden, maar een echt antwoord op wat we wel moeten doen, heeft hij ook niet. Ik moet eerlijk zeggen dat ik zelf ook geen idee heb. Het is extreem lastig, zeker als we als mensheid streven naar een geweldloze samenleving.