In haar lezing stond Reventlow stil bij de betekenis van heldendom en radicale rechtvaardigheid. Want hoewel helden een inspirerende rol kunnen spelen voor wie verandering nastreeft, kunnen ze ook afleiden van ieders eigen verantwoordelijkheid om aan rechtvaardigheid te werken.
De lezing vond plaats in de aula en werd mede georganiseerd door de VUvereniging en de Anton de Kom-leerstoel. Er waren sprekers, spoken-wordartiesten en een dansoptreden van Jordan Achiano, begeleid door OTION – allen rondom het thema van dit jaar: Radical Justice. Na een iets vertraagde start trapte de bijeenkomst af met een ad rem: “Voor radicale rechtvaardigheid is er altijd tijd!”
De wortel van het probleem
Tanja Jadnanansing, voorzitter van het dagelijks bestuur van stadsdeel Amsterdam-Zuidoost en moderator van de avond, ging in gesprek met Margrethe Jonkman, voorzitter van het college van bestuur van de VU; Nieke Elbers, universitair hoofddocent aan de VU en senior onderzoeker bij het NSCR; en Dave Ensberg-Kleijkers, voorzitter van de Martin Luther King Foundation.
“Radicalisme is voor sommigen ongemakkelijk, maar het is nodig,” zei Elbers. “Het betekent simpelweg dat je naar de wortel van het probleem gaat.”
In het publiek, voelde student Michael Weiler zich aangesproken door die woorden. Hij noemt zichzelf “een heel radicaal persoon” en vindt dat “als we over rechtvaardigheid praten zonder daar een radicale invulling aan te geven, we de kern missen”. Volgens hem moeten we de grondoorzaken van onrecht aanpakken – “kolonialisme en witte suprematie” – want dat is “de belangrijkste manier om echte rechtvaardigheid te bereiken”.
De drie spoken-wordartiesten Lorraine Siwabessy, Caitlin Shawn en Thabang Mnculwane verkenden ieder hun eigen relatie tot radicale rechtvaardigheid. Vooral Mnculwane wist de strijd om rechtvaardigheid treffend te verwoorden, als “het weigeren dat de machtigen muren bouwen, terwijl de tot zwijgen gemaakten graven delven” (vertaald uit het Engels, red.). Met dat krachtige beeld liep hij weg met de eerste prijs én 500 euro.
‘Geen enkele beweging is perfect’
Reventlow sprak over de noodzaak om sociale bewegingen met eerlijkheid en nuance te bekijken. “Geen enkele beweging is perfect, en dat hoeft ook niet,” zei ze. “De Amerikaanse burgerrechtenbeweging was revolutionair, maar sloot tegelijkertijd veel vrouwen buiten. We moeten leren omgaan met die complexiteit en dat ongemak.”
Verandering, benadrukte ze, komt niet voort uit perfectionisme, maar uit volharding – “uit leren, afleren en reflecteren in een voortdurend veranderende omgeving.”
Ze riep het publiek op afstand te nemen van heldenverering en te kiezen voor collectieve moed, omdat het vertrouwen op helden onze eigen handelingskracht en verantwoordelijkheid kan verkleinen. Bovendien sluit het stereotype beeld van de mannelijke redder veel andere activisten uit, die er anders uitzien of anders werken. In plaats daarvan wil Reventlow iedereen inspireren om de eigen kracht in te zetten voor sociale rechtvaardigheid – en de activist in zichzelf te herkennen.
Onder verwijzing naar burgerrechtenleider John Lewis sprak ze over de noodzaak om “goede onrust” te veroorzaken. Activisme, herinnerde ze haar publiek, is niet alleen weggelegd voor wie er bewust voor kiest. “De meeste mensen in de frontlinie verzetten zich uit noodzaak.” Maar we dragen allemaal verantwoordelijkheid om te handelen, zei ze, en om samen “een tapijt van blijvend activisme te weven dat leidt tot diepe, duurzame verandering.”
Balans vinden
Volgens Elbers komt die duurzame verandering ook voort uit de aandacht voor herstelrecht. Deze vorm van rechtvaardigheid richt zich op het herstellen van relaties bij schade en conflict, niet op straffen. “Straf pakt de onderliggende oorzaken niet aan.” Om een veiligere en veerkrachtigere samenleving te bouwen, riep Elbers het publiek op te werken aan een cultuurverandering richting herstelrecht – een manier om met schade om te gaan en conflicten te voorkomen via inclusieve, systemische communicatie.
VU-alumnus Ed (die liever zijn achternaam niet noemde) herkende zich meer in de woorden van Elbers. Hij staat wat sceptisch tegenover radicalisme. “Je kunt alleen samenwerken met mensen die luisteren, flexibel zijn en een probleem willen oplossen.” Radicaal zijn, vreest hij, staat een pragmatische aanpak juist in de weg. “Radicale ideeën leiden tot oorlog,” stelt hij.
Radical Justice
Wie meer wil weten over hoe rechtvaardigheid kan bijdragen aan structurele verandering en sociale gelijkheid, kan terecht bij Reventlows nieuwste boek Radical Justice. Dat werd na afloop van de lezing in ieder geval fanatiek gekocht buiten de aula.
Armoede zoals in Afrika komt niet door “kolonialisme en witte suprematie”, maar door een gebrek aan economische vrijheid, de belangrijkste voorwaarde voor het creëren van welvaart. Afrikaanse landen kampen met corrupte en dictatoriale regimes, vaak in combinatie met de verstikkende invloed van de Islam.
Singapore heeft laten zien hoe het wel kan. Door maximale economische vrijheid veranderde het binnen enkele tientallen jaren van een straatarm land in een moderne en welvarende stadsstaat.
Singapore had HET voorbeeld moeten zijn voor Gaza, toen Israël zich daar in 2005 volledig terugtrok. Helaas kozen de Gazanen in 2006, tijdens de eerste en meteen ook laatste vrije en democratische verkiezingen niet voor welvaart, maar voor oorlog, door massaal op Hamas te stemmen. De huidige puinhoop is daar een direct gevolg van.