Toen een jaar geleden, op 24 februari, Rusland Oekraïne binnenviel, belden VU-hoogleraar theologie en religie in posttraumatische samenlevingen Katja Tolstoj (die van Russische afkomst is) en haar man meteen met hun familie in Oekraïne. Om te weten hoe het ging en te laten weten dat er plek was in hun huis in Kampen voor wie zou moeten vluchten. Ze organiseerden acties voor Oekraïne en vingen vluchtelingen op. In dezelfde periode werden hun twee dochters allebei voor het eerst moeder en ging ook het werk aan de VU gewoon door.
‘Het goddelijke zit in wat jij zelf doet’
“Voor reflectie was er gewoonweg geen ruimte en tijd”, zegt Tolstoj. “Pas toen ik een paar weken later was uitgenodigd voor de inaugurele rede van een collega, voelde ik me in de trein naar Amsterdam tot rust komen. Even ontspannen, dacht ik, en naar een mooi academisch verhaal luisteren. In de aula zat ik in toga, klaar voor de oratie, toen ik die collega hoorde spreken over Rusland, agressor, oorlog en Poetin. Ik was er erg door aangedaan, want ik realiseerde me daardoor dat Poetin iets onomkeerbaars had gedaan. Dat de woorden Rus en Russisch voortaan altijd zullen worden geassocieerd met deze oorlog. Ik kan bijna een jaar later eigenlijk nog steeds niet geloven dat dit echt gebeurt.”
Waar is God in Oekraïne?
Het heeft haar echter niet verlamd, zoals een Russische vriendin overkwam die na het uitbreken van de oorlog maandenlang tot niets meer in staat was. “Je kunt bij de pakken neer gaan zitten door wat er in Oekraïne gebeurt en je constant zorgen maken en niets doen, maar je verandert er niets mee. Wat je wel kunt, is concrete daden verrichten in het hier en nu, kleine daden van liefde. Vluchtelingen helpen, gewoon aardig zijn voor een ander, doen wat jij kunt om te helpen de wereld beter te maken. Het is beter iets te doen dan te wanhopen.”
‘De oosterse orthodoxie heef een enorm potentieel, denk aan het oplosssen van ecologische vraagstukken’
Ze haalt Ivan Karamazov aan, uit Dostojevski’s roman De Gebroeders Karamazov. Ivan wil niet geloven in een God die zelfs maar één onschuldig kind laat lijden. Hij haalt allerlei gruwelijke berichten in de krant aan als bewijs dat God niet kán bestaan. “Maar het zijn verhalen die niets van doen hebben met zijn eigen leven”, zegt Tolstoj. “Het goddelijke zit ’m in wat jij zelf doet.” In haar eigen inaugurele rede, die ze, verlaat door de coronacrisis, afgelopen december heeft gehouden, citeert ze ook uit deze roman. Een ander personage, de gelovige ouderling Zosima, zegt dat ‘alles is als een oceaan, alles stroomt en staat met elkaar in verbinding, wat je op de ene plaats aanraakt weergalmt aan het andere eind van de wereld’.
Daarom moeten mensen volgens Zosima concrete daden van liefde verrichten, die grote gevolgen kunnen hebben omdat alles op aarde met elkaar in verbinding staat. Zo kan het geloof blijven voortbestaan in een wereld waar de Holocaust heeft plaatsgevonden en schrijvers als Primo Levi vroegen waar God was in Auschwitz. “Het is een van de grote vragen die we moeten blijven stellen, maar onderwijl moeten we niet vergeten kleine dingen te doen”, aldus Tolstoj. Maar waar wás God in Auschwitz? Waar is hij in Oekraïne, of in Jemen? “God is geen deus ex machina”, antwoordt Tolstoj. “Wij zijn niet zo machtig dat we over Gods almacht kunnen beslissen. Gods wegen zijn ondoorgrondelijk.”
Regeringen kunnen niet zonder religie
De holistische visie van het personage Zosima is kenmerkend voor het oosters-orthodox gedachtegoed, dat stelt dat alles op aarde is doordrongen van het goddelijke. “Dus niet alleen mensen, ook dieren, planten, rivieren en stenen zijn doordrongen van iets wat niet van deze wereld is”, legt Tolstoj uit. “Dat betekent dat de oosterse orthodoxie een enorm potentieel heeft, bijvoorbeeld bij het oplossen van ecologische vraagstukken, want als ook de natuur een goddelijk aspect heeft, is het belang van de bescherming ervan evident.”
“De Theoloog des Vaderlands is een soort ambassadeur voor de theologie”, aldus Tolstoj. Ze heeft al veel interviews gedaan, heeft nog heel wat interviews gepland staan en wordt ook gevraagd voor talloze lezingen. Daarnaast blijft ze zich inzetten voor vredeswerk en vluchtelingen. Een televisiezender vroeg of ze bij haar thuis in Kampen mochten filmen en of ze een van de Oekraïense vluchtelingen, die bij haar thuis wonen, voor de camera koffie wilde laten zetten. “Dat vond ik zo’n vreemd verzoek, alsof een vluchteling een soort huisdier is.” Ze realiseerde zich ook dat een cameraploeg in huis een ongewenste inbreuk was in haar privésfeer en besloot om dergelijke reportages voortaan op neutraler terrein te laten plaatsvinden, bijvoorbeeld op een van de locaties van de kerken in Kampen waarmee ze samenwerkt om vluchtelingen te helpen.
Want ze is zelf niet oosters-orthodox, maar aangesloten bij de PKN-kerken. Ze vond het geloof wel als kind in Rusland. “Ik groeide op in een familie die intellectueel en kunstzinnig was, maar niet gelovig. Ik werd gelovig door een dienstmeid van mijn grootvader, die mij het Onze Vader leerde.”
‘God is geen deus ex machina’
Religie wordt in het seculiere Nederland nog steeds onderschat als factor bij het oplossen van problemen, vindt Tolstoj. “In het begin van de oorlog in Oekraïne werd de rol van de oosters- orthodoxe kerk nog veronachtzaamd door het ministerie van Buitenlandse Zaken, dat is inmiddels wel veranderd.” Poetin en de patriarch van de kerk, Kirill, maken van het geloof een staatsideologie, aldus Tolstoj. “De propagandisten rond Zelensky doen het trouwens ook, Poetin en hij maken elkaar over en weer voor Satan uit.”
Het is het gevolg van 75 jaar staatsatheïsme dat de kerk nu op deze manier ingezet kan worden, legt Tolstoj uit. “Als je de kerk van maatschappij en academie isoleert, kan ze in de ban raken van obscurantisme en door populisten misbruikt worden om de bevolking te mobiliseren. Het is om die reden ontzettend belangrijk voor regeringen om in contact te blijven staan met religie. Je mag religie niet afdoen als iets dat niet meer van deze tijd is.”
Als Theoloog des Vaderlands, waartoe ze vorig jaar werd verkozen, ziet hoogleraar theologie en religie in posttraumatische samenlevingen Katja Tolstoj het als een van haar taken het simplistische discours over de oorlog, maar ook over de orthodox-christelijke kerk te nuanceren. Het ontsluiten van de oosters-orthodoxe theologische traditie is een andere taak. Ook wil ze als theoloog met een Russische achtergrond en in deze tijd van oorlog “ontwikkelingen duiden die veelal in het teken staan van vrede en onvrede – dichtbij en verder weg – en verbanden leggen met theologie en religie”.
“Als theoloog bestudeer je niet de leer van Christus an sich, maar in de context van geopolitiek, geschiedenis en economie. Je bekijkt hoe die leer wordt ingezet in tijden van crisis en oorlog, hoe de kaarten worden gespeeld”, aldus Tolstoj.
Tolstoj ontvluchtte haar geboorteland begin jaren negentig, en woont sindsdien in Nederland.