“Ik kan niet voorbijgaan aan leed”, vertelt Katja Tolstoj, hoogleraar in posttraumatische samenlevingen aan de faculteit Religie en Theologie en voormalig Theoloog des Vaderlands (2023). “Als ik in de gelegenheid ben om iemand te helpen, dan moet ik dat doen, zo zit ik in elkaar.”
Al ruim twee jaar vangt ze negen Oekraïense vluchtelingen op. Het zijn familieleden van haar man die hier gekomen zijn toen de oorlog uitbrak. Zelf vluchtte de Russische Tolstoj ook ooit, uit Sint-Petersburg – toen nog Leningrad – waar ze haar jeugd doorbracht.
Op haar twintigste kwam ze met twee kleine kinderen naar Nederland, omdat ze zich realiseerde dat haar dochters in Rusland nooit in vrijheid zouden kunnen opgroeien. Tolstoj weet dus uit eigen ervaring hoe het is om ontworteld te zijn, de taal niet te spreken en alles opnieuw te moeten opbouwen.
“Ze doen het goed”, antwoordt ze op de vraag hoe het gaat met haar Oekraïense huisgenoten; en dan na enige aarzeling “misschien mag ik wel zeggen: wij doen het goed.” Tolstoj woont in een oud huis in Kampen, waarachter een aantal arbeidershuisjes liggen die ze al hadden gekocht en opgeknapt. Daar wonen nu de Oekraïense familieleden. Ze kunnen er redelijk onafhankelijk leven. Tolstoj helpt ze met de taal en met hun weg vinden in de Nederlandse samenleving, maar ze komen ook met hun zielenroerselen bij haar.
Lange werkweken
Met het project De Thuisgevers zet Tolstoj zich bovendien in voor een grotere groep statushouders. Dit project heeft ze samen met de gemeente Kampen en de Protestantse Kerk Nederland opgezet en inmiddels heeft het zich uitgebreid naar andere gemeentes in Nederland. De bedoeling is om vluchtelingen de kans te geven een nieuw thuis op te bouwen, met werk, een woonplek en een sociaal netwerk.
Ze doet het allemaal naast haar werk als wetenschapper, vicedecaan en onderzoeksdirecteur van de faculteit Religie en Theologie en tot voor kort naast haar werk als Theoloog des Vaderlands. Ze reist tussen Kampen en de VU op en neer en geeft lezingen in het hele land. Haar werkweken zijn lang, maar ze wil liever niet in dit stuk vermeld hebben hoe lang. “Dat schrikt jonge wetenschappers alleen maar af”, denkt ze, “ik heb daar begrip voor, niet iedereen hoeft het te doen zoals ik.”
Helende religie
Het geloof is een belangrijke inspiratiebron voor Tolstoj, de hoop niet verliezen, ook in moeilijke omstandigheden. De wetenschappers uit conflictgebieden met wie ze werkt, die ondanks tegenslag en gevaar toch doorgaan, inspireren haar om zelf ook het beste te doen wat ze kan.
In haar onderzoeksproject Theologie na Goelag, Boetsja en verder onderzoekt ze de rol die religie kan spelen in traumaverwerking na conflicten. Ze verbindt wetenschappers uit verschillende conflictgebieden met elkaar rondom dit thema, niet alleen theologen, ook antropologen, politicologen en psychologen.
“Religie maakt heling mogelijk, het geloof dat er iets groter en heiliger is dan jijzelf kan verzoening brengen. Er zijn mooie voorbeelden daarvan in post-conflictgebieden, het is niet makkelijk, maar het kan”, vertelt Tolstoj.
‘In alle religies speelt de omgang met het menselijke lijden een rol’
De Russische inval in de Oekraïne is voor Tolstoj het voorbeeld van waartoe het kan leiden als een samenleving haar trauma’s niet onder ogen ziet. Als een land niet bereid is naar binnen te kijken, is het gevaar groot dat het zich op een dag als agressor naar buiten richt. “Sovjetmisdadigers uit de hoogste echelons zijn nooit berecht, er is nooit sprake van restitutie geweest, van eerherstel of wat ook”, zei ze eerder daarover in een interview met NRC.
Als Theoloog des Vaderlands zette Tolstoj zich in voor het zichtbaarder maken van theologie en religie. Juist in deze tijd kan religie iets betekenen, vindt ze. “In alle religies speelt de omgang met het menselijke lijden een rol en van die expertise zouden we meer gebruik kunnen maken.”
Wederzijds respect
Maar hoe betrokken Tolstoj zich ook voelt bij vluchtelingen en andere groepen, dat activisme mag het academisch gehalte van wetenschappelijk onderzoek nooit in de weg staan. Om te zorgen dat dat goed gaat bij het onderzoeksproject dat ze leidt, met wetenschappers uit verschillende conflictgebieden gebruikt Tolstoj de gedragscode wetenschappelijke integriteit als referentie.
“Je hoeft het niet eens te zijn met het perspectief van de ander, maar ook dan kun je nog steeds discussiëren over de validiteit van elkaars argumenten”, legt ze uit, “wederzijds respect is daarbij het uitgangspunt, ik heb geleerd dat dat misschien wel het belangrijkste is: respect hebben voor elkaars coping mechanismen, dan kom je uiteindelijk misschien toch nader tot elkaar.”
In de andere interviews met activistische wetenschappers vertelt sociaal wetenschapper Tamara Soukotta hoe ze werd vrijgesteld van haar taken na het gedekoloniseerd doceren van een vak en universitair docent Younes Saramifar over hoe hij zijn verblijfsvergunning riskeert door zijn uitspraken over Israël en Europees kolonialisme.