In een uitverkochte Westerkerk nam Vrije Schrijver Bas Heijne gisteravond afscheid van de VU met de Abraham Kuyper Lezing.
Zijn lezing heet vrijheid, gelijkheid, broederschap, een verkorte versie van het gelijknamige VU-boekgeschenk, waarvan Heijne na afloop het eerste exemplaar ontvangt uit handen van rector Vinod Subramaniam. Met de drie grote idealen van de Europese verlichting verdiept hij de thematiek van zijn veelbesproken essay Onbehagen.
‘Vrijheid, gelijkheid en broederschap zijn niet langer de stippen aan de stralende horizon van mijn bestaan, zoals vroeger. De begrippen bevinden zich ineens midden in een strijdperk waarin men elkaar naar het leven staat. […] Is de mensheid vervangen door een groep? Is de waarheid vervangen door een geloof? En heeft het humanisme dat tolerantie en empathie predikt plaatsgemaakt voor de onverzoenlijke eigen overtuiging, een blinde, tribale saamhorigheid jegens een gemeenschappelijke vijand?’
Het is Heijne duidelijk geworden dat dit geen voorbijgaande oprispingen zijn. ‘Er is niet alleen iets verschoven in ons wereldbeeld, maar ook in ons mensbeeld.’
Zwelgen in onbehagen
De mens, als product van evolutie, blijkt slecht uitgerust voor Heijnes zo gekoesterde verlichte mensbeeld. Vooruitgang in de wetenschap gaat onmiskenbaar hand in hand met de reductie van de mens als zelfstandig individu, stelt hij.
Sommige critici worden niet goed van zoveel somberheid. Zou de jonge versie van Bas Heijne nog wel willen luisteren naar zijn huidige, oudere versie? Zou die ‘jonge Bas’ niet al halverwege afhaken vanwege dat zwelgen in onbehagen, vragen zij zich af.
Maar dat onbehagen benoemen en voelen is misschien juist nodig voor die spreekwoordelijke schop onder de kont; om er iets tegen te doen en zo de betere mens weer in zicht te krijgen.
Een beter mens
Heijne sluit zijn lezing af met een citaat van de Schotse schrijfster Pat Barker: ‘Je bewust blijven van de pijn van anderen is het moeilijkste wat er is.’
Wie dat beseft, wie weet hoe moeilijk dat is, begrijpt ook hoe hij zich tegen zijn eigen onverschilligheid kan wapenen. Hij begrijpt hoe hij een beter mens kan worden, aldus Heijne.
Voor alles bang geweest
Tot slot zingt Wende enkele prachtige liederen, waaronder Voor alles bang geweest, tekst van Joost Zwagerman, vorige week bekroond met de Annie M.G. Schmidtprijs voor het beste theaterlied 2018.