Van Neerlandicus en historicus Bettine Siertsema verschenen zojuist twee boeken over de Holocaust: ‘Eerste getuigenissen van de Holocaust, 1945-1946’ en ‘Verhalen van Kwaad; Opstellen over Holocaustliteratuur’. Het eerste is een verzameling van boekjes, pamfletten, essays en andere getuigenissen van Joodse Nederlanders die de Holocaust aan den lijve hadden meegemaakt, het tweede boek bevat twintig beschouwingen over literatuur van Holocaust-overlevers.
Wat zijn dat precies voor boekjes, die meteen na de oorlog verschenen?
“Er was in het begin een enorme honger naar kennis van wat er was gebeurd in de oorlog, en veel mensen schreven dat op om het publiek te informeren of om de geschiedschrijving compleet te maken, Dit boek bevat overigens een kwart van alles wat er in die eerste twee jaar na de bevrijding werd gepubliceerd. De auteurs zijn allemaal Joods, maar het overgrote deel van de publicaties was van niet-Joodse verzetsmensen. Dat zegt volgens mij wel iets over de sfeer van toen.”
Wat zegt dat dan?
“Ik denk dat het te maken heeft met het verstevigen van het beeld van de Nederlanders als dappere verzetsmensen. Voor het feit dat de Joden een apart lot hadden ondergaan, was weinig aandacht. Misschien heeft het ook te maken met een soort angst om Joden apart te behandelen. Dat hadden de Nazi’s gedaan, dus dat ging Nederland niet ook doen. Daardoor kreeg je een soort harde onverbiddelijkheid die er bijvoorbeeld in resulteerde dat teruggekeerde Joden in hetzelfde kamp werd opgevangen waar ook NSB’ers gevangen zaten.”
Er was een totaal gebrek aan empathie, dus.
“Ik ben geschokt door de uitingen van antisemitisme van meteen na de oorlog, die ik ben tegengekomen in mijn archiefonderzoek. Een ingezonden brief in het verzetsblad Vrij Nederland, nota bene, koud drie maanden na de bevrijding, van iemand die schreef te hopen dat de Joden nu niet meteen weer in alle besturen gingen zitten om vandaar uit weer overal invloed uit te oefenen.”
Precies dat antisemitisme dat had geleid tot de Holocaust.
“Dat complotdenken, inderdaad, dat Joden overal een vinger in de pap hadden. En Vrij Nederland publiceerde dat gewoon!”
Zijn daarom zo weinig van die naoorlogse publicaties van Joodse auteurs?
“Ik denk ook dat veel Joden er helemaal niet om zaten te springen hun verhaal op te schrijven, want als je het opschrijft, herbeleef je alles weer. En veel Joden wilden niet opvallen, een low profile houden.”
Er was ook weinig belangstelling voor de verhalen van de Holocaustoverlevers, begrijp ik.
“De eerste maanden was de belangstelling enorm, maar daarna ebde die snel weg. Ik denk dat het te maken had met de wederopbouw, Iedereen wilde vooruit, niet meer terugkijken op het verleden. De Holocaust had ook nog niet de status die ze nu heeft. Het was gewoon één van de vele verschrikkingen die iedereen had ondergaan.”
Wat stond er precies in die publicaties?
“Het waren vooral heel feitelijke ooggetuigenverslagen van mensen die hoopten zo bij te dragen aan de vervolging van de daders van de Holocaust. Zo precies mogelijk werden er data genoemd, beschrijvingen van personen, namen, aantallen mensen die op een bepaalde dag werden vermoord, dat soort feiten, zonder veel emotie, behalve de verontwaardiging, die in veel publicaties wel doorklinkt.
Zijn het allemaal verhalen van Joden die in kampen hadden gezeten?
“Ja, want onderduikers telden al helemaal niet mee, al maakten die ook verschrikkelijke dingen mee.”
Bent u nou de eerste die deze publicaties uit de archieven heeft opgedoken?
“Er staan potloodaantekeningen in waaruit blijkt dat andere historici ze als bron hebben gebruikt. Loe de Jong heeft er een aantal opgevoerd in zijn standaardwerk over de oorlog.”
Uw andere boek, Verhalen van Kwaad, gaat over meer literaire getuigenissen van de Holocaust.
“Daarin kijk ik naar de levensbeschouwing van Holocaustoverlevenden. Abel Herzberg, bijvoorbeeld, mijn favoriete schrijver, die de diepste ellende heeft doorstaan in Bergen-Belsen zonder zijn medemenselijkheid te verliezen, zich te conformeren aan de ieder-voor-zich-mentaliteit om te overleven.
Of de verhalen van Joodse kinderen die bij christenen zaten ondergedoken en worstelen met de religieuze identiteit waarmee ze waren grootgebracht, in conflict met het christendom waarmee ze op hun onderduikadres werden opgevoed. Ik kijk ook naar gender: schrijven vrouwen anders over de Holocaust dan mannen? Beleven ze die anders?”
En? Beleven ze de Holocaust anders?
“Vrouwen hebben een zelfbeeld dat mede is bepaald door het heersende vrouwbeeld en de verwachtingen die daarvan uitgaan. Dat ze behulpzaam zijn, eerder bereid zijn hulp te aanvaarden, goed zijn in het herstellen van kleding, minder schroom hebben om deel uit te maken van een groep dan mannen, die eerder denken dat het feit, dat ze de Holocaust hebben overleefd, te maken heeft met hun autonome keuzes als individu.
Nu is er een stroming die stelt dat vrouwen grotere overlevingskans hadden vanwege hun sociale vaardigheden, maar ik denk dat dat larie is. Ik heb ook getuigenissen van mannen gelezen die afgingen op hun groepsgevoel.”
Was er eigenlijk ruimte voor intimiteit in die kampen?
“De gevangenen leden honger, je libido is dan het eerste dat je verliest. Bovendien waren de mannen gescheiden van de vrouwen. Maar van een kamp als Westerbork, waar de levensomstandigheden relatief goed waren, is wel bekend dat de seksuele moraal soms behoorlijk vrij was. Zelfs over Auschwitz zijn wel verhalen bekend van vrouwen die een ‘liefje’ hadden in het mannengedeelte, die soms eten en spullen voor ze wisten binnen te smokkelen, of voor wie ze warme kledingstukken maakten, als naaien hun taak was. Er was ook sprake van lesbische relaties. En van relaties met kampopzichters, natuurlijk, een manier om te overleven.
Opvallend is dat overlevenden in interviews meteen na de oorlog vrij openhartig waren over dit soort details, maar dat diezelfde getuigen er veel later nadrukkelijk over zwijgen.”