“Wat is de waarde van de wetenschap voor onze democratie?” Die vraag stelde collegevoorzitter Mirjam van Praag bij de opening van het academisch jaar.
En die vraag stelt ze niet voor niets. “We leven in een wereld met ontwikkelingen die kunnen leiden tot een griezelige ondermijning van onze democratie.” Die ontwikkelingen worden mede gestimuleerd doordat wetenschappelijke kennis en feiten steeds meer worden gezien als ‘ook maar een mening’ en, zeker op sociale media, mythen en zelfs regelrechte leugens als ‘waarheid’ worden aangenomen. Gebrekkige kennis van context en verleden en manipulatie van feiten kunnen volgens haar leiden tot het nivelleren van de grens tussen goed en kwaad.
Ze haalde een voorbeeld aan uit de Tweede Wereldoorlog. Willem van Boetzelaer had een leidinggevende rol bij de Sicherheitsdienst en was betrokken bij het oppakken, martelen en deporteren van Joden en verzetsstrijders. Zijn dochter probeerde na de oorlog in een biografie haar vader te beschrijven als een in wezen goed mens die alleen maar door de omstandigheden foute dingen had gedaan. Maar ze bleek allerlei belastende documenten over haar vader bewust genegeerd te hebben. De media reageerden nauwelijks kritisch op die biografie. “Alsof in die tijd iedereen een beetje slachtoffer was en iedereen een beetje dader. Hiermee vervaagt ook het besef dat wij te allen tijde in staat zijn morele keuzes te maken, ook in de zwaarste omstandigheden.”
‘Wetenschap moet integer zijn’
Daarom is goed en integer bestuur en idem dito leiderschap van fundamenteel belang voor de democratie. Dat is een van de redenen dat Governance for Society een van de vier profileringsgebieden van de VU is. Maar de wetenschap moet zelf ook integer zijn, volgens Van Praag. “Integriteitskwesties en plagiaat, seksuele intimidatie en machtsmisbruik door leidinggevenden en een eenzijdige focus op citaties en publicaties hebben het geloof in de wetenschap aangetast.”
De VU wil daar ‘a broader mind’ tegenover zetten. Academici die zich bewust zijn van het verleden en de context waarbinnen ze nu werken, zodat de studenten van vandaag de voorbeelden en leiders van de democratie van morgen worden.
Kleine profiteurs
De column die Vrije Schrijver Arnon Grunberg uitsprak sloot naadloos aan bij de toespraak van Mirjam van Praag. Ook hij haakte aan bij de Tweede Wereldoorlog. “De schuldigen waren altijd de anderen”, zei Grunberg. En de profiteurs van misdadige regimes waren geen werkelijke misdadigers, maar kleine meelopertjes. Maar het zijn die betrekkelijk bescheiden profiteurs die totalitaire regimes mogelijk maken, waarschuwt Grunberg.
‘Kleine meelopers maken totalitaire regimes mogelijk’
Hij ziet ook het gevaar dat mensen snel geneigd zijn het verleden te bagatelliseren en te vergeten. “Waar mythes voor feiten worden aangezien, waar de vervalste recente en minder recente geschiedenis agressie moet legitimeren, dreigt het gevaar dat wij allemaal weer meelopers en profiteurs worden van misdadige regimes.”
Goed leiderschap
Good-old ‘alleskunner’ Paul Rosenmöller, ooit leider van GroenLinks, nu voorzitter van de vereniging voor scholen in het voortgezet onderwijs, mocht nog komen vertellen over zijn rijke verleden als ‘leider’. Eén belangrijke les hield hij zijn gehoor voor. “Goed leiderschap hoort te berusten op de waarden van de democratische rechtsstaat. Dan gaat het om zaken als integriteit, tolerantie, betrouwbaarheid, rechtvaardigheid en morele moed.”
‘Waarden van de democratische rechtsstaat zijn de basis voor goed leiderschap’
Daarna mochten twee jonge leiders hun zaak bepleiten. Pieter Lossie was een van de aanvoerders van de scholierenstaking voor het klimaat en is nu voorzitter van het Landelijk Aktie Komitee van Scholieren (Laks). De ander, Diederick van der Wijk, een van de oprichters van de Forward Incubator, helpt vluchtelingen een eigen bedrijf op te zetten.
Die bevlogen jonge mensen laten zien dat leiderschap ook protest, verzet en verandering kan betekenen.
De column van Grunberg is te lezen op opinie Volkskrant.