De persafdeling van de VU heeft iets nieuws bedacht om populaire wetenschappers enigszins te ontlasten: het lunchcollege voor journalisten. Gisteren gaf chemicus Jacob de Boer als eerste een college over PFAS.
Vijf journalisten zitten in het zaaltje in het O2-gebouw, van de NOS, NRC, BNR en uw lijfblad Ad Valvas. We ontdekken al snel dat er een grote groene aan-knop zit op hoogleraar De Boer, die je maar heel licht hoeft te beroeren. Hij begint vol enthousiasme te vertellen over halogenen, de fantastische en tegelijk o zo foute verbindingen van koolstof met fluor (PFAS; niet te verwarren met het onschuldige fluoride in tandpasta), en stoffen op basis van chloor en broom die al lang verboden zijn maar nog steeds te vinden zijn in moedermelk.
Uitknop
De uitknop is wat moeilijker te vinden. Als na anderhalf uur de eerste journalisten opstappen, kijkt De Boer de overblijvers vragend aan of ze nog iets willen weten. Het is ook ingewikkelde materie, en een aantal journalisten is goed ingevoerd en stelt vragen die het vuur aanwakkeren.
De Boer kan het ook goed, zijn vakgebied populariseren. Hij is een hardcore bèta, een analytisch chemicus die vooral vanuit het lab werkt. Maar zijn werk raakt direct aan mens, dier en milieu en hij weet zijn labwerk goed in dat maatschappelijke perspectief te zetten. Hij uit ook mooie oneliners als: “Dit is minstens zo relevant als plastic.” En: “Bedrijven die niet lozen, ken ik niet.” Geen wonder dat journalisten hem graag bellen.
Niet stuk
‘Je kunt met PFAS dingen maken die niet stuk gaan, je komt er alleen niet vanaf’
“Als koolstof en fluor aan elkaar zitten, gaat dat nooit meer los”, start De Boer zijn college. “Dat is natuurlijk fantastisch! Want dan kun je dingen maken die niet stuk gaan, bijvoorbeeld voor de ruimtevaart. Het enige probleem is, je komt er niet vanaf.”
Er zijn momenteel zo’n zesduizend van die keiharde koolstof-fluorverbindingen (verzamelnaam: PFAS) bekend. PFOA, PFOS en GenX zijn de bekendste. Ze worden gebruikt voor onder andere teflon (van de pannen), brandblussers en producten die water- en vuilafstotend moeten worden, zoals regenjassen, cosmetica en vloerbedekking.
Krassen
De producten op zich zijn volgens De Boer het probleem niet. “Wat krassen in je pan of scheuren in je regenjas zijn niet slecht. Vervang ze alleen op tijd, want het moet niet gaat brokkelen.” Het echte probleem zit ‘m in de productie. Er worden veel van die koolstof-fluorstoffen gemaakt. Heel veel. En bij de productie ontstaan schadelijke reststoffen, die door de fabrieken worden geloosd in het oppervlaktewater. Zo komen ze terecht in het drinkwater en via verdamping en regen in de lucht en in de bodem, en zo verspreiden ze zich op de wind over de hele wereld. “En dat wordt nooit minder, alleen maar meer.”
Wij drinken de stoffen uit de kraan, eten voedsel van besmette akkers, ademen schadelijke luchtdeeltjes in. “PFOA, de teflonstof, blijft zes jaar in je lichaam hangen”, aldus De Boer. “Het insecticide DDT, dat verwant is aan fluorstoffen en dat we in veel landen al lang niet meer gebruiken, zit nog steeds in moedermelk. Gewoon omdat we er zoveel van hebben gemaakt.” En eenmaal in je lijf, lijken PFAS de kans te vergroten op bepaalde soorten kanker, schildklier- en darmproblemen, een verhoogd cholesterol en mogelijk ook een verzwakt immuunsysteem.
Verbod nodig
‘Het is frustrerend hieraan te werken. Elke keer wordt er één stof verboden. Dat zijn er nu twee, maar er zijn er zesduizend!’
Pas twee PFAS-stoffen zijn verboden: PFOS en PFOA. Die laatste is vervangen door GenX, want dat blijft ‘maar’ 24 uur in een mensenlichaam hangen en lijkt daarom minder schadelijk. “Maar het zit nog steeds in het drinkwater, dus het komt toch in je lijf”, protesteert De Boer. “Het is frustrerend hieraan te werken. Elke keer verbieden we één stof. Dat zijn er nu twee, maar er zijn er zesduizend in totaal. Wat zijn we nou aan het doen?”
Hij windt zich ook op over de industrie, zoals Chemours/DuPont in Dordrecht, die z’n verantwoordelijkheid niet neemt en maar blijft lozen. De bedrijven kunnen volgens De Boer best wat van hun miljardenwinsten stoppen in een afdoend filtersysteem en verbranding van de reststoffen.
Effecten in mensen
Wat precies de gevolgen zijn van PFAS voor dieren en het milieu is nog niet goed onderzocht. Een projectvoorstel van De Boer en collega’s voor de Nationale Wetenschapsagenda om dat te gaan doen is net drie weken geleden afgeschoten. “Meestal is het zo dat je vooral effecten ziet in kleine organismen, zoals wormpjes en dergelijke. Maar bij deze stoffen lijken we eerder effecten te zien in mensen. Ze binden aan ons bloed en komen zo in ons lijf terecht.”
De Boer vindt dat de overheid ervoor moet zorgen dat er geen niet-afbreekbare stoffen meer in het milieu terechtkomen. “Het mag niet verder oplopen! Maar de overheid heeft het vergunningenverhaal bij de gemeenten neergelegd, die vaak niet genoeg expertise hebben, en bedrijven doen niks zolang ze niet in overtreding zijn. Iedereen maakt zich druk over plastic, maar dit is minstens zo relevant.”
_______________
Lunchcollege?
Met de lunchcolleges hopen de persvoorlichters dat wetenschappers die vaak gebeld worden door journalisten wat minder tijd kwijt zijn met interviews. “We dachten, als we nou alle journalisten tegelijk uitnodigen, dan kanaliseren we het wat meer”, zegt de aanwezige persvoorlichter Wessel Agterhof. “Of het werkt, weten we nog niet. Uiteindelijk willen alle media toch ook hun eigen quotes.” De journalisten worden onthaald met koffie, thee, koek, fruit en luxe broodjes. Voor publicatie van dit stuk is nog vijf keer heen en weer gemaild tussen Jacob de Boer en de redacteur voor nadere uitleg en discussie.