Het leven ziet er een stuk rooskleuriger uit na een goede nachtrust, maar waarom slapen we eigenlijk? Om het antwoord op die vraag te vinden, draait slaapprofessor Eus van Someren de zaken liever om: waarom zijn we wakker? “Als je wakker bent, kun je eten en drinken vinden, je soort in stand houden, je veiligheid garanderen. Niemand vindt het raar om te zeggen dat waak veel dingen mogelijk maakt. Hetzelfde geldt voor slaap. Ik zie dat als een tijdsvenster met een bepaalde toestand van het brein waarin je allerlei dingen voor elkaar kunt krijgen, die lastig gaan als je wakker bent.”
Vuilniswagen van het brein
Van Someren doelt daarbij op processen zoals het opruimen van het brein. “Je kunt slaap zien als de vuilniswagen van je hersenen. Als je wakker bent, ontstaan er allerlei afvalstoffen in je brein. Tijdens je slaap krimpen je hersencellen iets, zodat er ruimte ontstaat om die afvalstoffen goed af te voeren.”
Verder helpt slaap om te kunnen leren en onthouden, zo ontdekten wetenschappers ruim veertig jaar geleden. Dat gaat niet alleen om dingen die je hebt gelezen of bestudeerd, maar ook om ervaringen. “Die ervaringen of nieuwe kennis activeren allerlei circuits in je brein en worden vervolgens opgeslagen in een enorm netwerk aan hersencellen. Het lijkt er op dat je brein ’s nachts al die activiteiten nog een keer afspeelt en ondertussen aanpassingen maakt in dat netwerk van verbindingen. Door te slapen, kun je informatie en ervaringen beter onthouden, ordenen en bijstellen.”
‘Een goede slaper lijkt zo veel beter beschermd tegen depressie en angstaandoeningen’
Angstige slaap
Als onderzoeker is Van Someren niet bang om buiten de lijntjes te kleuren. Waar de meeste wetenschappers proefpersonen ellenlange woordenlijsten laten onthouden om informatieverwerking tijdens slaap te onderzoeken, kiest hij voor een andere aanpak. “Het leven bestaat niet alleen uit het opnemen van feiten, je komt ook veel ongelukkige en gelukkige momenten tegen. Die momenten worden net als feiten opgeslagen in je brein en ’s nachts weer afgespeeld. Het geldt voor bijna iedereen die goed slaapt dat vervelende ervaringen wel meevallen als je er na een goede nachtrust aan denkt. Daar zijn we ingedoken en uit ons onderzoek blijkt dat slaap essentieel is voor het aanpassen van hoe van slag je bent van iets dat je hebt meegemaakt.”
Dat werkt als volgt: als je iets heftigs meemaakt, raak je lichamelijk van slag. Je krijgt knikkende knieën, zwetende handen en een droge mond. Dat lichamelijke aspect zit volgens Van Someren vastgelegd in je emotionele circuits en wordt tijdens een goede nacht slaap weggepoetst van de ervaring. “Als je wakker wordt, denk je nog steeds: Wat ik gisteren meemaakte is heel erg shit. Maar het fijne is dat je daar fysiek niet meer zo van slag bent.”
Met dit inzicht is Van Someren een stap dichter bij begrijpen waarom juist mensen die slecht slapen zo’n hoog risico hebben om depressief te worden of een angststoornis te ontwikkelen. “Slaap is de belangrijkste voorspeller van dit soort aandoeningen, ook onder studenten. Als je een goede slaper bent, dan lijk je zo veel beter beschermd tegen dit soort ellende.”
Betere nachten, betere dagen
Heb je last van somberheid, gespannenheid of trauma en ga je daarvoor in behandeling? Doe dan mee aan dit onderzoek van de groep van Van Someren. Het doel is om de slaap van mensen met deze klachten in kaart te brengen en te kijken hoe je de slaap kunt verbeteren.
Aanmelden: slaapregister.nl of info@slaapregister.nl
The Scene
Uit een anekdote van Van Someren blijkt dat zijn tijd als gitarist bij de Nederlandse rockband The Scene cruciaal is geweest voor dit wetenschappelijke inzicht. Als hij met zijn onderzoeksgroep op zoek gaat naar manieren om mensen van slag te maken, komt hij uit bij een veelgebruikte database met enge plaatjes. “We wilden dat mensen echt fysiek van slag raakten, met zweet in hun handen en een verhoogde hartslag. Alleen deden die plaatjes van een spin of iemand met een pistool mij weinig. We hadden iets anders nodig.”
Uiteindelijk spreekt Van Someren met een psychotherapeut, die uitlegt dat mensen met een angstaandoening of depressie vaak last hebben van zelfbewuste emoties die uit de bocht vliegen, zoals schaamte. “Toen hij dat zei, kreeg ik een flashback naar de periode dat ik intensief muziek maakte. Na een opnamedag luisterden we in de studio onze nummers terug op van die grote speakers. Dat klonk dan fantastisch. Totdat de geluidstechnicus ineens alleen mijn spoor afspeelde en ik hoorde dat niet alles perfect was. Dan liepen de rillingen over mijn rug. Die zelfbewuste emotie met zo’n heftige lichamelijke reactie, daarnaar waren we op zoek.”
6,75 uur
Zo lang slapen onze Instagramvolgers gemiddeld per nacht, bleek uit 287 reacties op een poll.
Valse karaoke
Om dit effect na te bootsen, laten Van Someren en zijn team hun proefpersonen karaoke zingen. Mét een koptelefoon op, zodat ze zichzelf nauwelijks horen. Gevolg: vrijwel iedereen zingt vals. “Als die mensen later in de MRI-scanner lagen, speelden we hun onzuivere zang af. We lieten daarbij weten dat we met alle onderzoeksassistenten meeluisterden. Nou, dan zag je in het brein de zogenoemde kerstboom van ellende oplichten, alle hersenstructuren die aangeven dat je van slag bent.
“We deden dat experiment bij mensen voor- en nadat ze gingen slapen. De goede slapers vonden het de volgende ochtend nog steeds vals, maar de lichamelijke respons werd minder. Dat konden we ook in de hersenen zien, die kerstboom van ellende lichtte veel minder op. Dit zagen we vooral bij mensen met een goede remslaap, de slaapfase waarin je emotionele brein zeer actief is. Bij mensen met een erg verbrokkelde remslaap werkt dat proces precies andersom. Deze proefpersonen waren de volgende ochtend nog veel meer van slag, in plaats van dat ze hun heftige emoties hadden verwerkt.”
Dat was een belangrijk inzicht voor de groep van Van Someren. Niet alleen gaf het een mogelijke verklaring voor de link tussen slechte slaap en emotionele aandoeningen zoals depressie, het bood ook een potentiële uitleg voor de spanning en hyperactiviteit die slapelozen vaak ervaren. “Uit eerder onderzoek van mijn groep bleek dat veel slapelozen na een slechte nacht toch nog beter scoorden op reactiesnelheid en aandacht dan mensen zonder slaapproblemen. Waar goede slapers heel slaperig waren na een nacht doorhalen, bleken slapelozen juist gespannen en hyper te zijn. Dat denken we nu te linken aan dat je spanning ‘s nachts niet kunt opruimen als je slecht slaapt. Dat willen we verder onderzoeken en daarbij kunnen we de hulp van studenten die Ad Valvas lezen, goed gebruiken.”
Slaap en spanning
Met vier vragenlijsten (10 minuten per stuk) over spanning wil Eus van Someren spanning beter begrijpen, omdat hij vermoedt dat daar de crux zit van stoornissen zoals depressie, angst en posttraumatische stress. Iedereen kan deelnemen. Leuk extraatje: je loot wekelijks mee voor Bol.com-bonnen ter waarde van 25 euro.
Aanmelden: slaapregister.nl of info@slaapregister.nl
Oude Engeland
Dat er genoeg studenten zijn met slaapproblemen, blijkt uit cijfers van het Trimbos-instituut uit 2021. Maar liefst 41 procent van de studenten slaap slecht. Hoe kan dat? “Studeren is spannend. Je komt in een nieuwe stad en moet op zoek naar nieuwe vrienden. Als je gevoelig bent voor slapeloosheid, dan werkt die spanning ook in de nacht door. Je neemt de spanning mee naar de volgende dag, wat weer een slechte nacht tot gevolg heeft. Je komt in een vicieuze cirkel.”
Hoe kun je daar als student mee omgaan? Van Someren: “Dat is een moeilijke. Wat het beste werkt, is om op een vaste tijd van de dag op te staan. Je kunt met de tijd dat je naar bed gaat een beetje spelen, maar niet te veel. Maar ja, je wilt ook meedoen aan het studentenleven…” Toch heeft Van Someren hier een creatieve tip voor. “Doe net alsof je in het oude Engeland woont, daar gingen de kroegen om elf uur ’s avonds dicht. In plaats van dat je nog even gaat studeren en elkaar om elf uur in de kroeg ziet, zeg je: ik ga morgen studeren en ik wil fris zijn, dus laten we samen eten en om elf uur naar huis gaan.”
‘Slaap niet te lang’
Nog een advies: vermijd eindeloze uitslaapsessies in het weekend. Je loopt namelijk risico op nare bijeffecten van een rusteloze remslaap. Want waar je in het begin van de nacht meestal rustig slaapt, ontwaak je later in de nacht steeds vaker. En die onrustige slaap kan uiteindelijk averechts gaan werken. “Mensen zullen dit vast herkennen: je wordt zaterdagochtend om acht uur wakker en je hebt genoeg geslapen, maar omdat het weekend is, blijf je lekker liggen. Vervolgens word je om half elf wakker, ben je helemaal brak en heb je nergens meer zin in. Je hebt dan een dosis van de verkeerde slaap gehad die je beter kunt skippen.”
‘Slapelozen zijn ontzettend blij dat we ze serieus nemen’
En een dutje overdag, is dat verstandig? Van Someren is er niet per se op tegen, al is het beter om ervoor te zorgen dat je zo’n dutje niet nodig hebt. “Sommigen voelen zich er beter na, die hebben dan een stukje van hun ‘slaapschuld’ ingehaald. Als je gevoelig bent voor slapeloosheid kan een dutje ook averechts werken, omdat je dan ’s avonds niet meer in slaap kunt komen.”
Slapeloosheid
Slecht slapen, Van Someren is er zelf niet onbekend mee. Al van jongs af aan is hij een lichte slaper en had hij soms last van heftige nachtmerries. “Ik gun het niemand, het is niet leuk. Als we vroeger gingen kamperen, dan kon ik de hele nacht wakker liggen van een beekje in de buurt. En anders werd ik wel wakker van de eerste zonnestraal. Dat is niet prettig.” Ook zijn de jaren waarin hij tegelijkertijd wetenschapper én bandlid was, niet goed geweest voor zijn slaapritme. Gelukkig heeft zijn slapeloosheid ook een voordeel: het helpt Van Someren om zijn proefpersonen beter te begrijpen. “Het is voor mij makkelijker te snappen wat ze zeggen, ze voelen zich te vaak onbegrepen. En dat onbegrip maakt het voor slapelozen extra zwaar. Ik ben trots op mijn onderzoeksgroep, een ploeg jonge mensen. Ze hebben respect voor mensen die slecht slapen. En ook al doen we belastend onderzoek bij deelnemers – ze gingen bijvoorbeeld ’s avonds nog de MRI-scanner in – ze zijn ontzettend blij dat we alles meten en dat we ze serieus nemen. We hebben begrip voor datgeen waaronder mensen echt lijden, dat is essentieel.”
Een korte versie van dit verhaal verscheen in het maartnummer van Ad Valvas.