Donderdagavond ging demissionair minister Dijkgraaf (D66) met de Tweede Kamer in debat over de fouten van de Dienst Uitvoering Onderwijs bij de controles op fraude met de basisbeurs voor uitwonenden.
De fraudejagers van DUO kregen vooral studenten met een niet-westerse migratieachtergrond in het vizier, bleek vorig jaar uit onderzoek van het Hoger Onderwijs Persbureau, Investico en NOSop3. Nader onderzoek door PwC heeft dit bevestigd. Er waren al eerder signalen dat het niet goed ging met de controles, maar daar is niets mee gedaan.
Onschuldige studenten
Het kabinet heeft excuses aangeboden voor ‘indirecte discriminatie’. Veel partijen waardeerden dat, bleek gisteren in de Tweede Kamer, maar ze twijfelden of het ver genoeg ging. “Erkent het kabinet ook dat onschuldige studenten hiermee zijn getroffen?”, vroeg Kamerlid Sandra Beckerman (SP). “Wil het kabinet denken aan een tegemoetkoming voor studenten die echt geschaad zijn door dit beleid?”
Datzelfde vroeg Kamerlid Doğukan Ergin van DENK. Hij voorzag rechtszaken van de slachtoffers (“Dat kost ook heel veel geld”) en dacht dat de minister beter zelf met een compensatieregeling kon komen.
Ergin informeerde ook wat er zo ‘indirect’ was aan de discriminatie van DUO. De ambtenaren wisten immers allang dat studenten met niet-Nederlands klinkende achternamen vaker controleurs op bezoek kregen. Ook was er al gewaarschuwd tegen vooringenomenheid. “Dit is keiharde institutionele discriminatie”, aldus Ergin.
Door de wekker heen geslapen
Dijkgraaf herhaalde zijn excuses en stak de hand in eigen boezem. “We zijn eigenlijk door de wekker heen geslapen. We hebben het niet gehoord.”
Tegelijkertijd houdt hij de boot af. PwC heeft niet naar individuele zaken gekeken. “Op grond van deze onderzoeken kan dus ook niet vastgesteld worden of onschuldige studenten zijn getroffen”, aldus de minister. Financiële compensatie wil hij dus niet toezeggen. “Ik snap die vraag echt”, zei Dijkgraaf. “Maar ik ga eerst met studenten in gesprek.”
Bewijslast
Een van de problemen bij de controles is dat DUO het misbruik van de basisbeurs voor uitwonenden alleen maar ‘aannemelijk’ hoeft te maken, wat soms gebeurt op grond van boterzachte gesprekken met buren. Eenmaal verdacht ligt de bewijslast bij de student: die moet de verdenking ontzenuwen.
Enkele partijen willen die ‘bewijslast’ weer bij DUO leggen. Mensen zijn immers onschuldig tot het tegendeel is bewezen, schrijven SP, DENK en GroenLinks-PvdA in een motie hierover.
Maar Dijkgraaf wil daar langer over nadenken. “Ik begrijp de gedachte om de bewijslast om te keren”, zei hij tegen de Kamer, “maar de motie committeert mij aan een vervolgstap in een bepaalde richting en dat vind ik nog te vroeg.”
Vlammen uit dak
Toch is de kans aanwezig dat de motie een meerderheid haalt, want NSC lijkt hem te steunen. “De vlammen slaan uit het dak en de tent staat in lichterlaaie”, zei Kamerlid Aant-Jelle Soepboer over de controles van DUO. “Modellen en systemen in verkeerde handen zijn desastreus. Dat blijkt ook nu weer.”
Het omdraaien van de bewijslast ziet hij daarom wel zitten. Als DUO alleen maar ‘aannemelijk’ hoeft te maken dat iemand fraudeert, dan zou dat omgekeerd ook zo moeten zijn: de student hoeft wat hem betreft alleen maar ‘aannemelijk’ te maken dat hij of zij toch op het juiste adres woont. “Dan is het weer gelijk”, meende Soepboer. En dan moet DUO uiteindelijk met betere bewijzen komen.
Gerichte controle
Enig tegengeluid klonk er ook. De VVD snapte alle kritiek, maar brak een lans voor het gebruik van goede risicoprofielen. “Hoe zorgen we ervoor dat de gerichte controle op fraude mogelijk blijft in de toekomst, zonder dat er mensen worden gediscrimineerd?”, wilde Kamerlid Claire Martens-America van de minister weten.
Dijkgraaf wist het nog niet, zei hij. Martens-America drong aan: is het per definitie ‘indirecte discriminatie’ als er bij de controles één bevolkingsgroep oververtegenwoordigd blijkt te zijn? Ook dat kon hij niet zomaar zeggen. De controles moeten zich volgens hem richten op “de bevolkingsgroep van mensen die misbruik maken”.
Waarom excuses
De PVV stond anders in het debat. Kamerlid Reinder Blaauw vindt het vreemd dat er niet naar individuele gevallen is gekeken. “Dat vinden wij toch vitale informatie. Bij hoeveel studenten is er daadwerkelijk sprake van een onterechte constatering van fraude?” Zonder die informatie kun je helemaal niet zeggen dat er daadwerkelijk gediscrimineerd is, stelde hij.
Bij ‘indirecte’ discriminatie kon Blaauw zich weinig voorstellen. “Als er echt sprake zou zijn geweest van directe discriminatie, of als er sprake zou zijn geweest van het onterecht beschuldigen van studenten van fraude, zouden wij dat afkeuren en zou een excuus van de minister op zijn plek zijn geweest.”
Maar Dijkgraaf liet zich niet op andere gedachten brengen. “Het argument dat je niet discriminerend kán zijn omdat je [afkomst] niet als input van je proces gebruikt, is een naïeve houding tegenover dit soort controlemechanismen”, zei hij in het debat.
Er is sprake van indirecte discriminatie als schijnbaar neutrale eisen of criteria bepaalde groepen harder raken. DUO keek bijvoorbeeld wie er dichtbij het ouderlijk huis woont; dat blijken studenten van niet-westerse afkomst nu eenmaal vaker te doen, zodat die vaker in het vizier kwamen.
Boetes
Sinds 2012 zijn er bijna 25 duizend huisbezoeken afgelegd en bijna tienduizend keer meenden de controleurs dat er sprake was van fraude. Er is voor 13,2 miljoen euro aan basisbeurs teruggevorderd en voor 7,4 miljoen euro aan boetes uitgedeeld.
Momenteel is het discriminerende algoritme buiten werking gesteld en hanteert DUO ‘aselecte steekproeven’. Er zijn sindsdien 356 studenten gecontroleerd. Daarvan woonden 244 op het opgegeven adres, aldus de minister. Bij 52 kon DUO het niet vaststellen. Van tien studenten meent DUO dat er sprake is van misbruik van de basisbeurs voor uitwonenden.