De oudste Nederlandse prijs voor proefdiervrij onderzoek heeft deze keer geen genomineerden van de VU. Wel is de juryvoorzitter Tjard de Cock Buning hier emeritus hoogleraar: ‘De laatste vijf jaar gaan de ontwikkelingen razendsnel.’
Organen op chips, organen uit menselijke stamcellen, big data. Het zijn drie grote ontwikkelingen in de wetenschap die dierproeven deels kunnen vervangen. Emeritus hoogleraar dierproefvraagstukken Tjard de Cock Buning ziet met name de laatste vijf jaar een razendsnelle ontwikkeling: “Wetenschappers zijn bijvoorbeeld steeds beter in staat om verschillende soorten kunstmatig gekweekte humane cellen te combineren, waardoor je echt modellen van organen kunt namaken. Dat is al gelukt met sommige organen, zoals het hart, de lever en de darm.”
Jonge onderzoekers stimuleren
Bij de hersenen en aandoeningen aan de hersenen ligt het complexer omdat een groot deel van de hersenontwikkeling van de mens na de geboorte plaatsvindt en dus onder invloed van omgevingsfactoren van binnen en buiten het lichaam. Dat is in kunstweefsels nog moeilijk na te bootsen. Daar heb je intacte dieren of mensen zelf voor nodig. “Maar bijvoorbeeld het effect van roken of andere toxines op de hersenen van een ongeboren vrucht kun je wel goed onderzoeken op proefdiervrije manieren, bijvoorbeeld met hersen-organoïden”, stelt De Cock Buning.
‘Oudere wetenschappers zitten vaak vast in hun manier van onderzoek doen’
De Hugo van Poelgeestprijs, waarvan De Cock Buning juryvoorzitter is, wil proefdiervrije innovaties in het biomedisch onderzoek stimuleren. De prijs is de oudste van Nederland op dit terrein en bestaat al sinds de jaren zestig van de vorige eeuw. Voor het eerst wordt de prijs uitgereikt aan jonge onderzoekers. “Daar moet je de vernieuwing stimuleren”, vindt De Cock Buning, “oudere wetenschappers zitten vaak vast in hun manier van onderzoek doen. Die blijven het doen zoals ze het altijd hebben gedaan, dat is ook begrijpelijk, daarmee hebben ze hun positie opgebouwd.
“Daarom is het belangrijk dat jonge wetenschappers die zich bezighouden met proefdiervrije innovaties verder komen, dat ze een kans krijgen op een carrière in de wetenschap.” De prijs, die 3.000 euro bedraagt, moet daaraan bijdragen.
Conservatieve krachten
Want hoewel de wetenschappelijke ontwikkelingen snel gaan, zijn er nog steeds veel onderzoekers die vasthouden aan de traditionele manier van onderzoek doen met proefdieren. En die hebben een sterke lobby. Vorig jaar nog schreef De Cock Buning in opdracht van de ministeries van onderwijs en landbouw mee aan een adviesrapport van de KNAW over de mogelijkheden voor proefdiervrije innovaties in het hersenonderzoek. “Je merkt dan dat er sterke conservatieve krachten vrijkomen die het advies willen ombuigen. Maar het is natuurlijk nooit zwart-wit, dierproeven of geen dierproeven. Innovatie is altijd een geleidelijk en dynamisch proces.”
Stichting Proefdiervrij was overigens zwaar teleurgesteld in het rapport: ‘Ondanks de beweringen van de KNAW, lijkt het voor ons alsof het behoud van de dierproef centraal staat’, schrijft de organisatie. De dierproef is politiek glad ijs.
Apenrots
Nederland loopt bovendien niet voorop in het onderzoek naar proefdiervrije innovatie. In de Verenigde Staten zijn ze veel verder, stelt De Cock Buning. “Onderzoekslabs zoals die van Harvard en MIT hebben veel meer geld te besteden en ook de industrie raakt langzamerhand overtuigd van de meerwaarde van proefdiervrije innovaties. Acht van de tien medicijnen die wel op proefdieren getest zijn, sneuvelen alsnog in de fase erna, omdat ze op mensen toch anders blijken te werken of vervelende bijwerkingen hebben. Dat is geen efficiënt model.”
‘Onderzoekers zijn bang voor afbreuk van hun imago.’
Waarom veel onderzoekers dan toch vasthouden aan hun manier van werken? “Omdat het resultaten oplevert die goed te publiceren zijn in de traditionele tijdschriften met een hoge citatie-index”, zegt De Cock Buning. Daarnaast speelt de apenrots een rol. Wetenschap is erg competitief. Onderzoekers hebben hun imago opgebouwd met dat onderzoek en zijn bang voor afbreuk daarvan.” Deze onderzoekers leiden hun opvolgers op en voor je het weet heb je weer een proefdiervrije onderzoeksboot gemist.
Daarom is het dus hard nodig om jonge onderzoekers te stimuleren om het helemaal anders te doen. De Cock Buning vindt het jammer dat er deze keer geen VU-wetenschappers bij de inzendingen zaten. Wellicht omdat de VU sterk is in de traditionele manier van neuro-onderzoek doen, met proefdieren en zelfs een heel nieuw proefdiercentrum bouwt. Toch houden ook VU-onderzoekers zich bezig met proefdiervrije innovaties.
Verandering gaat langzaam, weet De Cock Buning inmiddels. Al sinds de jaren zeventig begeleidt hij gesprekken tussen wetenschappers en activisten tegen proefdieren. In 1986 werd hij de eerste hoogleraar proefdiervraagstukken ter wereld. “Ik heb altijd geprobeerd om bij beide partijen de drogredeneringen uit het debat te halen en ze naar elkaar te laten luisteren, naar de kern van waarheid die overblijft. Dat polderen was misschien een van de redenen dat we extreme confrontaties, zoals aanslagen op proefdiercentra, in Nederland nooit hebben gehad”, denkt hij.
Geen koploper
De activisten lijken de laatste jaren wel meer opgeschoven dan de wetenschappers. Stichting Proefdiervrij financiert proefdiervrij onderzoek aan universiteiten. “Ze weten waar ze het over hebben en spelen een heel constructieve rol in het debat”, vindt De Cock Buning. Koploper op het gebied van proefdiervrije innovaties gaat Nederland niet meer worden. Die ambitie hadden we een paar jaar geleden nog wel. Voor 2025 moesten we wereldleider zijn. Dat bleek al snel een te grote ambitie, maar de Hugo van Poelgeestprijs is wellicht een klein zetje in de goede richting.
De Hugo van Poelgeestprijs wordt op 2 oktober uitgereikt en bedraagt 3000 euro. Drie talentvolle jonge onderzoekers zijn genomineerd. Ze werken onder meer aan humane hartmodellen en kraakbeen op een chip.