Stel je voor: je komt ’s morgens je bed uit, drinkt een kop koffie, eet je havermout en dan zet je een helm op en laat je transporteren naar de VU. In een paar seconden zit je in de collegezaal met je studiegenoten, terwijl de docent met zijn pointer naar een groot scherm wijst. Zonder je kamer te verlaten!
Ik heb dat gedaan, laatst. Ik heb docenten Tilo Hartmann en Miguel Barreda Angeles geïnterviewd in een virtuele collegezaal, in de virtuele wereld AltSpaceVR, die ik bereik door een headset van het Amerikaanse techbedrijf Oculus op te zetten, de Oculus Quest, met camera’s, een luidspreker en een microfoon. Een groep van veertig masterstudenten communication science had in AltSpaceVR afgelopen najaar al een cursus Media Psychology gevolgd en zelfs onderzoek gedaan, gewoon vanaf de bank. “Aan het einde van de cursus hebben ze in deze zaal hun resultaten gepresenteerd op posters”, vertelde Hartmann. “Het was een druk maar gezellig afsluitingsevenement.”
Het was de eerste keer dat de jaarlijkse cursus in de virtuele wereld werd gegeven. “Omdat de studenten niet naar de campus konden komen, hebben we deze kans meteen gegrepen”, vertelde Barreda. “We hebben de headsets aangeschaft met een subsidie van ZonMw, dat gezondheidsonderzoek stimuleert, maar ook wil helpen bij het oplossen van coronagerelateerde problemen met social distancing.”
Ideale ik
Terwijl Hartmann en Barreda praatten, keek ik niet naar henzelf maar naar hun avatars, cartoonachtige poppetjes die door hen worden bestuurd met controllers. Zelf was ik ook een poppetje, dat ik wat haastig in elkaar had geflanst door de vorm van mijn hoofd, ogen en mijn kleding aan te passen, zodat het een beetje in de buurt komt van een suggestie van mijn ideale ik.
Hartmann gebruikte zijn handen veel bij het spreken. Soms kwam hij dichterbij me staan. Barreda communiceerde meer met hoofdbewegingen. Ik zag op Zoom hoe ze er echt uitzien, maar als ik nu aan ze denk, zie ik hun avatars voor me. “Het voelt echter dan Zoom”, aldus Hartmann. “Op Zoom zie je natuurlijk wel gezichtsuitdrukkingen, maar je mist veel andere zaken die belangrijk zijn, zoals lichaamstaal en de nabijheid van je gesprekspartners. Dit is natuurlijker.”
Het was alsof we ons echt met z’n drieën in dezelfde ruimte bevonden
En hij had gelijk. Het was alsof Hartmann echt vlakbij me stond, alsof we ons echt met z’n drieën in dezelfde ruimte bevonden. Onze interactie was ‘echter’ dan op Zoom. “We hebben de studenten na afloop gevraagd naar hun ervaringen”, vertelde Barreda. “Ze zeggen dat ze hoorcolleges liever via Zoom volgen, maar werkcolleges graag in VR doen, virtual reality. Ze voelen zich ook veiliger en meer op hun gemak als ze posterpresentaties doen, vanwege hun avatar. Het maakt ze minder verlegen.”
Voor sommige onderwerpen is VR volgens Hartmann en Barreda Angeles ideaal voor kennisoverdracht. “Het ligt voor de hand bij studies als communication science, maar ook in de wiskunde kun je er abstracte ideeën mee visualiseren voor een intuïtiever begrip, je kunt driediemensionale modellen maken van moleculen, of menselijke botten bestuderen tijdens een college anatomie.”
Lastig was dat ik geen aantekeningen kon maken tijdens het interview. “Dat vonden de studenten ook en dat is inderdaad een probleem”, zei Hartmann. “Maar het is niet onoverkomelijk. Een nieuwere versie van Oculus Quest heeft een virtueel keyboard, ergonomisch verantwoord, aanpasbaar aan specifieke eisen, de lengte van je armen of wat dan ook. Je aantekeningen kun je uploaden en naar jezelf sturen, geen probleem.”
Sneeuwballen gooien
Ik heb het interview opgenomen met video. Helaas is het me niet gelukt de opname naar mezelf op te sturen, halverwege kreeg ik steeds bericht dat het verzenden was mislukt. Het uitwerken moest ik daarom doen met de headset half op mijn gezicht. Een heel gedoe.
‘In principe is het mogelijk om je hele lichaam te scannen met camera’s en sensoren’
De avatars hebben alleen een hoofd en een romp, en armloze handen. Ook benen ontbreken. “In principe is het mogelijk om je hele lichaam te scannen met camera’s en sensoren, zoals acteurs doen in films met veel digitale special effects”, legde Hartmann uit. Daar zijn onze headsets niet geavanceerd genoeg voor. Die zijn alweer verouderd. Inmiddels is er alweer een Oculus Quest 2-headset, die afgelopen Kerst wereldwijd was uitverkocht, vertelde een Hawaiiaan die ik ontmoette toen ik, ter voorbereiding van het interview, op ontdekkingstocht ging door de verschillende werelden van AltSpaceVR. De Hawaiiaan koopt spullen op internet en verkoopt ze dan weer door, en heeft een leuke som verdiend met een paar van die gewilde headsets.
Mensen kunnen vliegen in de virtuele wereld
Ik ontmoette hem in een wereld die The Campfire heet, een wintersportachtig oord met sneeuw, een blokhut en een kampvuur, waar je met elkaar kunt praten en sneeuwballen kunt gooien. Op een andere plek, een soort infomarkt, ontmoette ik een Palestijnse jongen met wie ik een potje kleefbal heb gespeeld. Elders kun je basketballen en vuurpijlen afschieten. Barreda komt af en toe met mensen samen om te gaan vliegen, want mensen kunnen vliegen in de virtuele wereld. Borrelen of een hapje eten kan nog niet, maar, vertelde Hartmann, er wordt al geëxperimenteerd met een sensor die de smaakpapillen op de tong stimuleren, waardoor je bittere, zoete en zoute smaken proeft.
Blackface
Hartmann en Barreda hebben hun studenten ook naar die werelden gestuurd om sociale experimenten te doen, onder andere door de huidskleur van hun avatars te manipuleren. En wat blijkt? Racisme en seksisme blijken gewoon vanuit de echte naar de virtuele wereld te zijn geëxporteerd. “Het zijn geen onderzoeken die je in een wetenschappelijk tijdschrift kunt publiceren”, zei Hartmann. “Ze zijn bedoeld om te leren, dus je moet ze met een korrel zout nemen. Maar de bevindingen komen wel overeen met die in gepubliceerd, peer-reviewed onderzoek. Daarom durf ik ze wel te vertrouwen.”
Hoe zit dat met het ethische aspect? Is het geen vorm van blackface om jezelf als witte student een zwarte avatar aan te meten? “Goede vraag”, antwoordde Barreda. “We hebben er eerlijk gezegd niet bij stilgestaan. Als we een antropoloog hadden betrokken, zou die er waarschijnlijk wel over zijn begonnen.” Ethische gedragsregels voor wetenschappelijk onderzoek in de virtuele wereld zijn dezelfde als die in de echte wereld, legde Hartmann uit. “Je mag jezelf tijdens een experiment als iemand anders voordoen dan je bent, zolang je het na afloop maar opbiecht aan de proefpersoon. Maar van huidskleur veranderen kan in de echte wereld natuurlijk niet. Dat is waar we het over moeten gaan hebben.”
Virtual reality gaat niet om het nabootsen van onze realiteit, om alles zo natuurlijk mogelijk te maken. “Je kunt hier een bovennatuurlijke realiteit scheppen”, aldus Hartmann. “Je kunt hier dingen doen die in de echte wereld niet mogelijk zijn, wat weer kan leiden tot nieuwe vormen van communicatie. Onderzoeker Jeremy Bailenson van de Stanford University heeft bijvoorbeeld geëxperimenteerd met het aankijken van studenten in de collegezaal. In de echte wereld kun je er maar één tegelijk aankijken, in VR kun je de realiteit zo manipuleren dat iedereen het gevoel heeft aangekeken te worden, wat de informatieoverdracht enorm beïnvloedt.”
‘In virtual reality kun je de realiteit zo manipuleren dat iedereen het gevoel heeft aangekeken te worden’
Barreda heeft de VU-collegezaal gecrëerd met een bestaande template, een sjabloon van een conferentiezaal, die hij heeft aangepast door er onder andere een scherm en billboards te plaatsen voor de posterpresentaties. Je kunt de posters, met de onderzoeksresultaten van de studenten, nog lezen. Maar je zou de VU-campus aan de de Boelelaan kunnen nabouwen in AltSpaceVR. “Ik zou het er met Vinod [Subramaniam, de rector – PB] wel over willen hebben”, aldus Hartmann. “Waarom niet? Het zou een goed signaal zijn. Het is goed te doen, je hebt er programmeurs en designers voor nodig, maar je hoeft het niet helemaal vanuit het niets te doen.”
‘We kregen een rondleiding door het 17de-eeuwse Amsterdam, met een gids erbij. Helemaal nagebouwd in VR’
“Enkele van onze studenten zeggen dat ze, bijvoorbeeld voor korte vergaderingen, liever naar de VU in de VR-wereld zouden gaan dan naar de De Boelelaan, omdat het veel reistijd scheelt”, zei Barreda. Hartmann wees op de duurzaamheid van VR. “Internationale seminars en conferenties gaan uitstekend in VR, waardoor je er niet meer de hele wereld voor over hoeft. En denk aan excursies. Ik was op een conferentie van verschillende Nederlandse universiteiten, waar we een rondleiding kregen door het 17de-eeuwse Amsterdam, met een gids erbij. Helemaal nagebouwd in VR! Kijk, er valt technisch nog het een en ander te verbeteren, het is niet tiptop, maar dat is allemaal een kwestie van geld. De techniek is er al lang.”