Harry Kuitert is ongetwijfeld een van de belangrijkste naoorlogse gereformeerde theologen van Nederland. En een van de meest omstreden. Vandaag verschijnt een lijvige biografie over hem: ‘Spreken over boven’.
De biografie is grotendeels van de hand van godsdienstsocioloog en journalist Gert Peelen. Maar helaas overleed hij voordat het boek af was. Petra Pronk maakte het werk af. Het is een dik boek geworden. Nu valt er over Kuitert, inmiddels 92 jaar, heel wat te vertellen. Geboren in 1924 als jongen in een Fries gereformeerd gezin tot hoogleraar ethiek aan de VU in 1967 en uiteindelijk de theoloog die God vaarwel zegt.
God als mensenwerk
Die ontwikkeling in Kuiterts denken staat al aangekondigd in zijn dissertatie uit 1962. ‘Elk menselijk spreken is menselijk, ook het menselijk spreken over God’, schrijft hij daarin. Later samengevat in de oneliner: ‘Alle spreken over boven komt van beneden, ook de uitspraak dat iets van boven komt.’ Ergens anders samengevat als: ‘Eerst waren er mensen, toen goden en toen pas God.’ Oftewel God is een bedenksel van de mens.
Al in zijn jeugd toen hij vanwege de Tweede Wereldoorlog ondergedoken zat, debatteerde hij met zijn ouders per brief over geloofskwesties. Zijn leven lang is Kuitert het debat blijven zoeken via tijdschriften, radio en televisie, maar ook in zalen en zaaltjes in het hele land om direct met de gereformeerde achterban te spreken.
Bijbel is een verhaal
Vrij snel in zijn leven kwam hij tot het inzicht dat de Bijbel een door mensen geschreven boek is. Een verhaal, maar geen historische waarheid die door God zelf is geopenbaard. Zijn uitspraak dat Adam en Eva niet echt hebben bestaan, leidde natuurlijk tot veel commotie in gereformeerde kringen, net zoals zijn benoeming tot hoogleraar ethiek aan de VU in 1967.
Uit zijn oratie Sociale ethiek en geloof in Jezus Christus blijkt dat de ontwikkeling van zijn denken niet alleen uit het bestuderen van boeken is ontstaan. Hij is ook een sociaal bewogen mens die midden in de wereld staat. En die wereld staat in die tijd weer eens in brand met de oorlog in Vietnam en de Russische bezetting van Tsjechoslowakije. Kuitert vindt dat nogal wat zich christelijk noemende politici geen christelijke standpunten verkondigen. Nu ja, wat dan precies christelijk is, weet Kuitert ook niet, want de Bijbel is geen spoorboekje dat op alle mogelijke vragen een antwoord geeft.
Een gelovige heeft zijn eigen verantwoordelijkheid voor zijn gedachten en daden. Je kunt je niet achter de Bijbel of de dogma’s van de kerk verschuilen, is een belangrijke rode draad in het denken van Kuitert.
Eén kerk
Hij pleit al vroeg in zijn carrière voor oecumene, het weer samen onder één dak gaan van de verschillende kerkgenootschappen, want het wàre geloof bestaat toch niet. Zo was hij blij dat hij in 1953 in het Zeeuwse Scharendijke noodgedwongen door de watersnoodramp een tijd lang het provisorische kerkgebouw moest delen met hervormden en gereformeerden.
Later als studentenpastor van de Universiteit van Amsterdam van 1955 tot 1965 brak hij een lans voor samengaan, mede om jongeren niet van het geloof te vervreemden door de vaak onnavolgbare strijd over de uitleg van de heilige schriften. Uiteindelijk neemt Kuitert zelf afscheid van de kerk met zijn boek Kerk als constructiefout uit 2014.
Niet verbitterd en teleurgesteld, maar teruggekeerd naar de oorsprong. De Bijbel en het geloof zijn een mooi en troostend verhaal. Niet meer, niet minder.
Veertig pagina’s voetnoten
Gert J. Peelen, Spreken over boven. Harry Kuitert – een biografie, Uitgeverij Vesuvius 512 blz. € 29,95
Helaas moet de lezer flink wroeten in de biografie van ruim vijfhonderd bladzijden om deze levenslijn te ontwaren. Het is een historisch zeer onderbouwd verhaal met in detail beschreven waar en met wie Kuitert in de clinch lag. Interessant voor wetenschappers en de echt geïnteresseerde lezer. Maar veel mensen met wat meer afstand dreigen te verdwalen in de details. Veertig pagina’s voetnoten!
Kuitert verdient zo’n encyclopedie over zijn leven. Maar ook een meer toegankelijke uiteenzetting van de ontwikkeling van zijn denken voor een groot publiek. Want behalve wetenschapper is Kuitert een ware predikant; een hoeder van zijn gemeente die niet ophoudt het contact met de mensen te zoeken om samen te spreken over vragen van leven en dood, want daar gaat het geloof over.
Harry Kuitert zal ongetwijfeld graag zien dat ook de gewone lezer de ontwikkeling van zijn gedachten kan volgen, zodat hij niet de geschiedenis zal ingaan als de professor die de kerk en het geloof kapot heeft gemaakt. Kuitert wilde slechts hoop en troost bieden.