Tegenover de VU-aula hangt een plaquette met daarop de namen van 89 VU-mensen die in de Tweede Wereldoorlog zijn omgekomen. ‘Die tijdens de bezetting hun leven hebben gelaten’, staat er op de plaquette, die in 1952 na veel wikken en wegen en discussie werd onthuld. Er was destijds discussie over de vraag welke namen er op een monument moesten komen, want wie waren er echte oorlogsslachtoffers? Sommige overledenen waren een natuurlijke dood gestorven, vermisten bleken soms nog te leven. Andere overledenen wilde men nadrukkelijk niet op de plaquette hebben vanwege een dubieus oorlogsverleden, onder andere de zoon van VU-stichter Abraham Kuyper.
VU-alumnus Johan Heinsius was ondubbelzinnig fout in de oorlog
Desondanks zijn er toen toch vergissingen begaan. VU-alumnus Johan Heinsius staat er bijvoorbeeld op, en die was ondubbelzinnig fout. Een vurig en overtuigd NSB’er, die een maand voor de bevrijding zelfmoord pleegde, waarschijnlijk uit vrees voor represailles. Het is Wim Berkelaar van het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme die ontdekte dat Heinsius NSB’er was. Berkelaar deed archiefonderzoek voor een boek over de plaquette, ‘Een oorlogsplaquette ontrafeld’, dat hij samen met VU-universiteitshistoricus Ab Flipse, oud-directeur van het documentatiecentrum George Harinck en met de hulp van de gepensioneerde wiskundeleraar Tjeerd de Jong en kerkhistoricus Gert van Klinken schreef. Het boek ligt al twee jaar in de winkel, maar werd pas vorige week woensdag gepresenteerd doordat corona ertussen kwam.
Berkelaar had indertijd al iets gezegd over een naam die niet op de plaquette hoort, maar hij wilde er desgevraagd niet meer over kwijt. “Niet om geheimzinnig te doen”, zegt hij nu, “maar omdat mijn co-auteurs en de uitgever erop aandrongen niet meteen alles al weg te geven.”
Aandacht afleiden
De foutheid van Heinsius wordt wat onderkoeld behandeld in het boek, dat behalve een geschiedenis van de totstandkoming van de plaquette een korte biografie van alle vermelden bevat. “We hadden er speciale aandacht aan kunnen besteden in de inleiding”, aldus Berkelaar, maar we wilden ook niet dat Heinsius de aandacht zou afleiden van de 88 anderen die op de lijst staan.”
Theodoor Krüger werd op weg naar zijn verloofde opgepakt en afgevoerd
Inderdaad zijn de verhalen van de meeste anderen op de lijst aangrijpender. Victor Rutgers, bijvoorbeeld, die zich als rector verzette tegen de uitsluiting van Joden en een bekende verzetsman werd; hoogleraar Jacobus Oranje die ook in het verzet zat en zich inspande voor gevangen studenten. Tragisch is het verhaal van rechtenstudent Theodoor Krüger, die op weg naar zijn verloofde door het dorp Putten fietste, net toen daar uit vergelding voor de dood van een Duitse Wehrmachtsofficier alle mannen werden opgepakt en afgevoerd naar concentratiekampen. Ook Krüger was daarbij en hij stierf in het Duitse kamp Neuengamme aan een darmontsteking.
Gestorven in een concentratiekamp
Een van de sprekers bij de boekpresentatie was de gepensioneerde hoogleraar kunsthistorie Ilja Veldman, dochter van scheikundestudent Harm Veldman, die zich meteen bij het uitbreken van de oorlog bij het verzet aansloot, verraden werd en aan ziekte stierf in een concentratiekamp. “Ik wil graag geloven dat hij de bevrijding door de Amerikanen nog bewust heeft meegemaakt”, zei Veldman.
‘Ik wil graag geloven dat mijn vader de bevrijding nog bewust heeft meegemaakt’
Het maakt de vermelding van een fanatieke NSB’er op de plaquette des te schrijnender, ook al omdat de plaquette, zoals Harinck uitlegde, de reputatie van de VU als verzetsuniversiteit moest benadrukken. Hoe is Heinsius er überhaupt op terecht gekomen? Berkelaar gooit het op naïviteit. “Heinsius was lang voor de oorlog afgestudeerd aan de VU en er was niks over hem bekend bij de VU-gemeenschap.” “We waren allemaal geschokt toen Wim op het dossier van Heinsius stuitte bij het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging”, aldus Ab Flipse.
Joodse laborant
Maar nu Heinsius’ foute oorlogsverleden bekend is, moet zijn naam dan niet subiet worden verwijderd? Berkelaar vindt het een zaak voor het college van bestuur, Flipse denkt aan een VU-breed debat met inbreng van historici, erfgoedspecialisten en anderen. Er zijn in het verleden ook namen toegevoegd, soms op een apart bordje, zoals die van de Joodse laborant Edith Jüdell, die door hoogleraar psychiatrie Lammert van der Horst werd aangenomen, aanvankelijk tegen de wil van de VU-bestuurders, die liever een gereformeerde laborant wilden. Maar omdat Jüdell aan ziekte is gestorven en niet als direct gevolg van de oorlog, zou je je kunnen afvragen of die toevoeging wel zo gelukkig is.
‘Deze discussie zou breed gevoerd moeten worden’
In het geval van Heinsius zou Flipse daarom liever niet een ad hoc besluit nemen. “Ik zou zijn naam liever niet op stel en sprong met een beitel wegbikken. En een bordje met uitleg erbij plaatsen lijkt me hiervoor ook niet ideaal. Dit is een discussie die bijvoorbeeld in het debatcentrum van de VU, 3D, gevoerd kan worden, of waar een commissie grondiger naar zou moeten kijken.”
De voorzitter van het college van bestuur, Mirjam van Praag, legde na de boekpresentatie, waarbij ook de digitale versie van de plaquette op de website Het Geheugen van de VU werd gelanceerd, een krans bij het monument. “Als we tot het schrappen van namen zouden willen komen, lijkt het nuttig een bredere discussie en onderzoek te starten, waarbij bijvoorbeeld ook wordt betrokken wat er aan andere universiteiten in een dergelijke situatie is gedaan”, laat Van Praag weten.
Studenten betrekken
Wat ook opviel bij de presentatie en de kranslegging was de hoge leeftijd van bijna alle aanwezigen, en de totale afwezigheid van studenten. Zelfs de universitaire studentenraad was niet vertegenwoordigd. “We hadden de studenten nadrukkelijker moeten uitnodigen”, aldus Flipse. De VU wil daar wel werk van gaan maken. “Het monument moet meer gaan leven voor de VU-gemeenschap”, zegt Flipse. “Tilburg University heeft studenten uitgenodigd een brief te schrijven aan de gevallen studenten die op haar oorlogsmonument vermeld staan. Iets dergelijks zouden we aan de VU ook kunnen doen. Juist omdat we nu ook een digitaal monument hebben, denk ik dat hier veel mogelijkheden liggen.”