“Ik vind het woord watercrisis wel wat overdreven”, zegt Pier Vellinga, hoogleraar klimaatverandering. “Wereldwijd is die er wel, maar in Nederland kun je nauwelijks spreken van een watercrisis.” Vraag en aanbod van water zullen volgens Vellinga door klimaatverandering aanzienlijk gaan veranderen door meer hitte in de zomer of regenval in de winter, maar hij noemt dat marginale veranderingen. “We hebben netto een flink surplus aan regenval.”
Maar volgens Timothy Tiggeloven, promovendus overstromingsrisico’s, is ons grondwaterpeil erg aan het zakken. “Dat zou ik wel een fysieke watercrisis noemen, het peil is ook moeilijk weer aan te vullen.” Door toenemende droogte trekt regenwater minder goed in de bodem. Het duurt dan lang voordat het peil weer op het oude niveau is. Tegelijkertijd komt er door stijging van de zeespiegel meer zout water in het grondwater terecht. “Dat zou ervoor kunnen zorgen dat water dat we uit de duinen pompen voor drinkwatervoorziening minder geschikt wordt”, zegt Tiggeloven.
Verslaafd aan zoet water
Een manier waarop we het zoute water uit ons land houden, is via de uitstroom van zoet water via rivieren. Die houdt de instroom van zout water uit de zee tegen. “Daar gaat de grootste inzet van ons water heen, om de Noordzee weg te duwen”, zegt Vellinga. “We doen in Nederland dingen die verslaafd zijn aan zoet water, maar in plaats van gehecht blijven aan onze commercieel interessante bomenindustrie, moeten we eens gaan kijken naar iets als zoutwaterlandbouw.” Zo groeien quinoa en gerst prima in zout water.
‘We luisteren niet naar het water en doen daarom soms domme dingen’
Voor boeren kan dat interessant zijn, maar dan is er wel een enorme omschakeling nodig in hun productiesystemen, zegt Anne van Loon, universitair hoofddocent droogterisico’s. Ook zij pleit voor een bescheidener opstelling van waterbeheer. “Nederland is altijd bezig geweest met het water naar onze hand te zetten, maar we zouden wat meer moeten kijken naar het natuurlijke bodem- en watersysteem, en die leidend laten zijn in wat we ermee doen.”
Eerder een landbouwcrisis
Maar of die benadering makkelijk steun zou vinden, is de vraag. Het waren boeren die ooit de waterschappen oprichtten, en tot op de dag van vandaag heeft de agrarische sector – ondanks kritiek vanuit de Tweede Kamer – twee geborgde zetels in die waterschappen, evenveel als beheerders van natuurterreinen. “Boeren hebben een onevenredige hoeveelheid zeggenschap over waterbeheer”, vindt Vellinga. “Die geborgde zetels zijn een artefact, het is net zo achterhaald als Sinterklaas en Zwarte Piet.”
Boeren hebben er baat bij om het grondwaterpeil laag te houden. Als de grond te drassig is, kunnen ze niet met zware machines het land op en bepaalde gewassen zijn niet bestand tegen een te natte ondergrond. Door het lage grondwaterpeil is in droge jaren veel water nodig voor irrigatiesystemen, wat de watervoorraden verlaagt. Daarnaast gebruiken we veel water voor de bio-industrie. De belangen van boeren wijken dus af van die van drinkwaterbedrijven en de natuur. Klimaat- en waterwetenschappers zien de grond over het algemeen als een gunstige plek om water in te bewaren, en slaan steeds meer alarm over onze watervoorraad.
Maar meer dan over de waterkwantiteit maakt Vellinga zich zorgen om de kwaliteit van ons water. Via mest op het land bijvoorbeeld komt er veel stikstof in het grondwater terecht. Volgens Van Loon zijn pesticiden ook een groot probleem. In Zeeland kijkt men naar de optie om water in het grondwater te injecteren voor opslag in natte periodes en gebruik in droge tijden. Maar als daar gewassen groeien, duurt het lang voordat die pesticiden zijn weggespoeld. “Stoppen met bio-industrie en pesticiden is de enige oplossing”, zegt Vellinga. Dat hoeft ook niet zo moeilijk te zijn, denkt hij. “Er is voldoende werkgelegenheid voor boeren om iets anders te gaan doen. We hoeven ook echt niet zo gigantisch veel varkensvlees te exporteren.” Vellinga zou de nodige herziening van ons waterbeheer liever een landbouwcrisis dan een watercrisis noemen.
Dreigende hevige regenval
“Of een bestuurscrisis”, vult hij aan. “Er worden hele woonwijken gebouwd onder zeeniveau en in uiterwaarden. Dat is onhandig met een toenemende hoeveelheid overstromingen. We luisteren niet naar het water en doen daarom soms domme dingen.” Ook Van Loon betwijfelt of we moeten blijven doorpompen om polders vrij te houden van water. “Veel industrie en dienstverlening zit in het westen van het land. Mensen wonen daar ook graag. Maar die van nature natte gebieden leegpompen is een technische oplossing. Je kunt je ook afvragen of we alles wel op die plek moeten willen doen.”
‘Niemand gaat hier omkomen van de dorst’
Volgens Tiggeloven zijn we met onze dijken goed verdedigd tegen overstromingen uit de kust. “Zeker na de watersnoodramp.” Hevige regenval en water dat via onze rivieren naar binnenkomt zijn volgens hem een grotere bedreiging. Limburg is daar bijvoorbeeld minder goed tegen bestand, zo bleek ook vorig jaar zomer met de zware overstromingen. De schade wordt geschat op 1,8 miljard euro en een jaar later kunnen sommige gedupeerden nog steeds niet terug naar huis.
“Als we niet doorgaan met ons beleid omtrent overstromingsrisico’s zou dat een heel grote dreiging kunnen worden.” Maar Tiggeloven vertrouwt erop dat daar aandacht voor blijft, net als voor de waarborging van onze waterkwaliteit. Als hij voor de komende vijftig jaar een grotere dreiging voor waterbeheer moet aanwijzen, noemt hij droogte. “Dat is ook iets nieuws. Wij kennen dat nog niet zo goed in Nederland. Om de adaptatiemaatregelen hiervoor verder te ontwikkelen, zouden we kennis kunnen verzamelen van landen die vaker en langere tijd met droogte kampen, zoals de Hoorn van Afrika of Spanje.”
Te weinig drinkwater
Ook Van Loon maakt zich daar zorgen om. “Vooral wanneer periodes van droogte elkaar snel opvolgen zonder ruimte in de tussentijd voor herstel.” Droogte betekent voor elke sector iets anders. Als het water in rivieren laag staat, kan het voor de scheepvaart betekenen dat er met minder diepe schepen en dus minder vracht gevaren kan worden omdat het alleen in het midden van de rivier diep genoeg is. Boeren kijken naar de hoeveelheid neerslag in een groeiseizoen om droogte in de bodem te bepalen en voor onze drinkwatervoorziening kijken we vooral naar het grondwaterpeil.
Van Loon legt uit dat de waterschappen verantwoordelijk zijn voor het waterbeheer in hun gebied, maar mocht er iets voorkomen wat ze niet meer zelf kunnen oplossen, komt er regionaal overleg tussen de verschillende waterschappen. Is het probleem ook daar te groot voor, wordt het nationaal aangepakt. Dat gebeurde deze zomer door aanhoudende droogte. “Er lagen vrij drastische maatregelen op tafel”, zegt Van Loon. Zo werd gedacht aan het instellen van eenrichtingsverkeer op de IJssel en een verbod op het gebruik van oppervlaktewater in meerdere waterschappen.
‘Die boerenzetels zijn een artefact, het is net zo achterhaald als Sinterklaas en Zwarte Piet’
Uiteindelijk waren die maatregelen niet nodig omdat er veel regen viel in het bovenstroomse deel van de Rijn in Duitsland. “We zijn dus ook afhankelijk van de landen om ons heen, en wat zij doen met hun sluizen en stuwdammen bijvoorbeeld”, zegt Van Loon. Ze pleit voor internationale samenwerking. “We kunnen veel van andere landen leren, zeker over droogte.”
Van Loon spreekt van extreme verschijnselen. “Het wordt droger, er is vaker wateroverlast, het wegpompen van water wordt steeds duurder met de stijgende energieprijzen. We zijn als land te trots op ons waterbeheer, maar ons huidige systeem is niet toereikend. Als het zo doorgaat: dat we water meteen afvoeren als het nat is en droogtejaren elkaar blijven opvolgen, is het niet onwaarschijnlijk dat we een keer zonder voldoende drinkwater komen te zitten.”
Tanden poetsen met zout water
Hoe kunnen we dat water dan het best vasthouden en doseren? Van water opslaan in reservoirs is ook bekend dat het juist een watertekort in de hand kan werken omdat mensen het idee hebben dat er genoeg is en er minder voorzichtig mee omgaan.
Toch is dat “spelen” met het peil van het IJsselmeer, onze grootste zoetwaterbron, volgens Van Loon naast wateropslag in de ondergrond de voornaamste knop waar we aan kunnen draaien wat betreft waterbeheer. De havens rond het IJsselmeer zijn alleen niet berekend op grote fluctuaties.
Van Loon oppert verder om water in natuurgebieden – waar het kan qua bewoning – vaker buiten de oevers te laten treden, water ondergronds op te slaan en minder te draineren in de landbouw. “Het is best irritant, maar het helpt als er iets misgaat, dan komt de overheid in beweging.” Na de droogteperiodes van 2018 en 2020 bijvoorbeeld, is er een landelijk expertnetwerk van klimaat- en waterwetenschappers ingesteld om een brug te slaan tussen de wetenschap en overheidsbeleid op het gebied van droogte.
Helpt het nog als mensen in de tussentijd in hun huishouden voorzichtiger met water omgaan? Dat is volgens Vellinga maar een heel kleine bijdrage. “Ik zie niet veel heil in je tanden gaan poetsen met zout water.” Maatregelen als wc’s doorspoelen met regenwater in plaats van drinkwater, en tegels in tuinen vervangen voor groen zodat regenwater de bodem in kan zakken, ziet hij wel als opties. “Maar hoe dan ook gaat niemand in Nederland omkomen van de dorst.”
Dat denkt ook Tiggeloven niet, maar het kan volgens hem geen kwaad mensen te bewegen individueel bewuster met water om te gaan. “Het is misschien een kleine contributie, maar bewustwording van klimaatverandering is heel belangrijk. En als volgende generaties meer inspraak gaan krijgen op beleidsinstrumenten van de overheid, kan er iets veranderen. Daar geloof ik wel in.”