Jezus was een bedrieger, een tovenaar die zijn goedgelovige volgelingen een rad voor ogen draaide met trucjes die hij als gastarbeider in Egypte had geleerd. Een kleine, lelijke kobold bovendien. De zoon van God? Van een timmerman, zul je bedoelen. Zelfs dat niet eens, want Jezus was een bastaard, de vrucht van een slippertje van zijn moeder met een Romeinse soldaat. Jezus’ moeder een maagd? Yeah, rrright.
Het was pittig wat de tweede-eeuwse filosoof Celsus over Jezus te melden had. Deze vermoedelijke Alexandriër, een Griekse Romein, had niks met christenen, vertelt classicus Egge Tijsseling, die eerder dit jaar op de bronnen van Celsus promoveerde. “Christenen preekten tolerantie en lieten zelfs vrouwen en slaven toe. Ze lieten elkaar niet stikken en keken naar elkaar om, dat was ongehoord voor een Romein. De Romeinse samenleving kende geen compassie, dat was echt een typisch christelijke deugd die toen in de maatschappij werd geïntroduceerd.”
‘Christenen moesten met een steen om de nek in het meer van Genève worden gegooid’
Ook preekten christenen vrede en ze weigerden in principe de wapens op te pakken en te vechten in dienst van de Romeinse keizer. “En omdat zich steeds meer mensen tot het christendom bekeerden, vonden de Romeinen dat – om een ander klassiek werk te citeren, namelijk Asterix en de Helvetiërs – christenen met een steen om de nek in het meer van Genève moesten worden gegooid”, aldus Tijsseling. De legende wil inderdaad dat een van de eerste pausen, Clemens, verzwaard met een anker in zee werd gegooid.
Bedreiging voor de gevestigde orde
Christenen waren dus een regelrechte bedreiging voor de gevestigde orde van die tijd, en Celsus zag het als zijn taak er in een boek voor te waarschuwen. Met een niet bij naam genoemde joodse schrijver als bron weerlegde hij daarin de evangeliën, waarin het verhaal van Jezus Christus wordt verteld. “En ik denk aangetoond te hebben dat het boek dat Celsus opvoert, de basis is voor de Toledot Yeshu, het ‘Boek Over het Leven van Jezus’, dat al sinds de vierde eeuw in allerlei vormen wordt verspreid”, aldus Tijsseling.
De Toledot Yeshu staat vol verhalen die de christelijke Jezus-mythe moeten ontmantelen. “Er staan de meest fantastische vertellingen in, zoals een soort superheldengevecht in de lucht tussen Jezus en de discipel Judas”, aldus Tijsseling. De Toledot Yeshu wordt nog steeds herdrukt. Tijsseling ziet veel overeenkomsten tussen dit boek en het manuscript dat Celsus in zijn boek noemt en gelooft niet dat de gelijkenis toevallig is.
Die keer dat Jezus en Judas met elkaar op de vuist gingen in de lucht
Maar het boek van Celsus is verloren gegaan bij de boekverbrandingen die volgden op de kerstening van het Romeinse Rijk in de vierde eeuw. We kennen het alleen uit het werk van kerkvader Origenes, een van de belangrijkste verdedigers van de christelijke leer in de derde eeuw die de moeite nam de beweringen van Celsus te weerleggen. Het christendom was bezig vaste voet aan de grond te krijgen in Europa, maar werd nog niet overal geaccepteerd als de enige ware leer. Werken als die van Celsus, waarin het christendom werd weggezet als dwaalleer, konden daadwerkelijk schade aanrichten. Origenes dacht aanvankelijk dat het beter was Celsus te negeren, maar begon op aandringen van zijn vriend Ambrosius van Alexandrië toch met het weerleggen van zijn boek. Uiteindelijk heeft hij acht boeken aan Celsus’ antichristelijke verhandelingen gewijd.
Plato plagiëren
“Hij was al aardig op leeftijd toen hij eraan begon”, aldus Tijsseling. “Rond de 63 jaar, en hij had al een enorm oeuvre geschreven, een door de wol geverfde theoloog die het schrijven makkelijk afging. Ik denk dat hij drie of vier maanden over een boek deed.”
Je zou Celsus als een tweede-eeuwse trol kunnen zien
Je zou Celsus als een tweede-eeuwse trol kunnen zien, die nepnieuws over de christenen verspreidde om ze in diskrediet te brengen. Zoals trollen dat nu op Facebook en Twitter doen, en waaraan deskundigen dan weer veel tijd en energie moeten besteden om alles te ontkrachten, te factchecken, zoals Origenes met Celsus deed. “Dat is geen gekke gedachte”, vindt Tijsseling. “Alleen was het wel zo dat Celsus echt geloofde wat hij over Jezus schreef. Hij was oprecht en onderbouwde zijn bewering over Jezus, die hij zag als iemand die Plato plagieerde.”
Kannibalisme en bloedoffers
In Celsus’ tijd vormden de christenen een mysterieuze sekte, over wie het publiek weinig wist en dus veel werd gespeculeerd. Vaak waren geruchten geboren uit al dan niet opzettelijk kwaadwillend geïnterpreteerde passages uit de Bijbel. Als Jezus bijvoorbeeld een brood in stukken breekt en tegen zijn discipelen zegt: “Dit is mijn lichaam, eet hiervan”, maakten mensen daarvan dat christenen aan kannibalisme deden en bloedoffers brachten. “Zo kwamen de wildste verhalen over christenen de wereld in”, aldus Tijsseling.
‘Zo kwamen de wildste verhalen over christenen de wereld in’
Celsus beriep zich op een joodse antichristelijke auteur, maar ook de Joden werden in het Romeinse rijk gewantrouwd. “Ze assimileerden niet echt en elke generatie was er wel een grote joodse opstand”, aldus Tijsseling. “Maar de eerste christenen waren zelf ook joden die zich hadden afgescheiden van de rest. Daarom werden ze ook door hen met schuine ogen bekeken.”
Kiem voor modern antisemitisme?
Celsus lijkt die tweespalt tussen de joden en de joodse christenen te exploiteren in een passage waarin hij wijst op de tegenstelling tussen Jezus en aartsvader Mozes, die het joodse volk uit Egypte naar het beloofde land leidde. “Als de joodse profeten voorspelden dat Jezus de zoon van God zou zijn, waarom beloofde God de joden dan dat hij hen rijk en machtig zou maken en hun vijanden zou uitroeien?” Celsus wijst erop dat Jezus juist zegt dat het voor rijken onmogelijk is in de hemel te komen en dat je je vijanden de andere wang moet toekeren.
Wordt hier de kiem gelegd voor het moderne antisemitisme? “Ik ben geneigd daarop met ja te antwoorden”, aldus Tijsseling, “al is antisemitisme misschien wel veel ouder. Toen de Egyptenaren de joden als slaven onderdrukten, was dat antisemitisme? Misschien niet omdat ze de joden niet onderdrukten vanwege hun joodsheid, en ze niet als bedreiging zagen.”