In september werd oud-minister Kamp verhoord door de parlementaire enquêtecommissie fraude en dienstverlening. Hem werd gevraagd waarom hij in 2012 het nodig achtte de sancties te verzwaren terwijl er volgens gegevens van zijn eigen ambtenaren relatief weinig fraude plaatsvond. Zijn antwoord: “De gegevens waren in strijd met het gevoel dat hierover in het land leefde.” De politicus als dienaar van het nationaal (onderbuik)gevoel.
Waar vaak niet over gesproken wordt, is waar dat gevoel eigenlijk vandaan komt. Hierbij spelen zowel de media als politiek een belangrijke rol. Niet alles wat in Den Haag gebeurt komt in de media, en zowel politici als journalisten voelen haarfijn aan wat je moet doen om goede tv te maken en de beeldvorming te beïnvloeden.
Zoals wij tijdens ons verhoor in dezelfde enquêtecommissie aangaven: Deze medialogica is complex en veelzijdig, maar simpel gezegd doen ophef en conflict het beter dan nuance en technisch complexe wetgeving. Politici spelen hierop in door op het juiste moment een oneliner te debiteren of bepaalde informatie te lekken. Deze wisselwerking wordt vaak vergeleken met een tango: men kan niet zonder elkaar, maar er is ook altijd spanning tussen beide deelnemers – en het is niet altijd duidelijk wie de dans leidt. Soms ontspoort de dans, zoals in de periode waarin de aanscherping van de sancties in de sociale zekerheid werd doorgevoerd.
In de jaren daarvoor ging het nieuws over fraude vooral over mensen met een niet-westerse achtergrond, terwijl fraude door Nederlandse pensionado’s nauwelijks aandacht kreeg. Dit bepaalde het ‘gevoel in het land’ waarop Kamp zich beroept om harder op te treden tegen misbruik. Er was geen aandacht voor context, zoals de (geringe) omvang van die fraude, laat staan voor de wetgeving die de fraude mogelijk maakte en die ook ten grondslag lag aan de toeslagenaffaire. Dit zorgde voor een dominant beeld: fraude werd gepleegd door mensen met veelal een niet-westerse achtergrond die moedwillig misbruik maakten van ‘ons’ sociale zekerheidssysteem.
Inmiddels spreken ze in Den Haag veel over een andere bestuurscultuur met meer transparantie en openheid naar burgers. Hiervoor is ook een nieuwe medialogica nodig. Als je twijfel aan het beleid van de eigen regeringspartij ziet als teken van verdeeldheid, dan is er geen ruimte voor transparantie of een kritische reflectie op beleid. Als ophef veroorzaken voor een politicus de enige manier is om in de media te komen, dan overheerst ‘in het land’ al snel een gevoel van wantrouwen en onbehagen. De toeslagenaffaire heeft laten zien dat zo’n ontspoorde dans enorme gevolgen kan hebben. In de woorden van de voorzitter van de enquêtecommissie: misschien moeten politici en journalisten weer eens op dansles?
De oproep van Omtzigt om tot meer inhoudelijke debatten te komen moet dan ook serieus genomen worden. De komende verkiezingen beloven ongekend spannend te worden, met duidelijke inhoudelijke keuzes hoe we het post-Rutte tijdperk vorm willen geven. Hopelijk gaan de verschillende debatten – en vooral ook de media-bespreking ervan – dit keer wat minder over wie de beste debater was, en wat meer over wie welke keuzes maakt en wat dat betekent voor de toekomst.