Russische wetenschappers die Poetin niet steunen en zich uitspreken tegen de oorlog met Oekraïne kunnen vervolgd worden in hun thuisland. Een aanzienlijk deel van hen vlucht naar het buitenland. Maar veruit het grootste deel blijft. Hoe heeft de oorlog hun leven en kijk op de wetenschap veranderd? Een gebleven en een gevluchte wetenschapper vertellen.
Tegen de oorlog
Begin maart vorig jaar startte de grootscheepse aanval van het Russische leger op Oekraïne. Diezelfde week bevroren de EU en verschillende landen, waaronder Nederland, de formele samenwerking met Russische universiteiten. In Rusland zelf was het duidelijk dat je een kant moest kiezen. De rectoren van de universiteiten schaarden zich uit “vaderlandsliefde” volledig achter president Poetins besluit om het buurland binnen te vallen.
Maar rond dezelfde tijd publiceerde Universitetskaja Solidarnost, de enige staatsonafhankelijke vakbond voor universiteitsmedewerkers, een open brief waarin wetenschappers zich publiekelijk uitspraken tegen de oorlog. Volgens de ondertekenaars voert een ware patriot niet klakkeloos uit wat de staat verlangt maar streeft hij ernaar “om in zijn land de beginselen van rechtvaardigheid, humanisme en vrede te doen gelden.”
Hoewel je met oppositie tegen de oorlog vele jaren gevangenisstraf riskeert, is de kleine vakbond niet van zijn koers afgeweken zegt Andronik Aroetjoenov (1988), medevoorzitter en wiskundige aan het Moscow Institute for Physics and Technology. “Alleen zijn we wel voorzichtig”. De namen onder de online brief zijn inmiddels verdwenen, en bij publieke uitingen denken de vakbondsbestuurders wel twee keer na. Zo gebruiken ze het woord oorlog nog steeds niet maar reppen ze over ‘de zogenoemde speciale militaire operatie’. “Dat voorkomt problemen.”
Collega’s helpen
Toch heeft de vakbond problemen genoeg. Het ledenaantal is in een jaar tijd van duizenden geslonken naar tweehonderd leden. Wetenschappers die nog zijn aangesloten worden aan de lopende band opgepakt of aangeklaagd. Aroetjoenov probeert in zulke gevallen juridische hulp te bieden. “We voeren rechtszaken. Met wisselend succes. Laatst werd iemand in Jekaterinenburg gediscrimineerd, enkel en alleen omdat hij lid was van onze vakbond. Die zaak is gewonnen. Maar het zegt wel wat: in de huidige gepolariseerde situatie nemen leden een risico als ze lid blijven, ze hebben daardoor ook minder baankansen.”
Verder helpt Aroetjoenov collega’s om het land uit te vluchten. Ze voelen zich niet meer vrij om hun werk te doen of zijn bang dat ze opgeroepen worden voor het leger. “We helpen ze aan contacten in het buitenland en proberen een grensovergang te regelen. Dat wordt wel steeds lastiger doordat landen hun grenzen hebben gesloten, al blijft het mogelijk om per vliegtuig via Istanbul Europa in te komen.”
Gevlucht
Een van die gevluchte wetenschappers is Pjotr Safronov (1981). Sinds juli is de filosoof gastonderzoeker en docent aan de Universiteit van Amsterdam en fellow aan het NIAS-instituut van de KNAW. “Ik werkte tot 2018 bij de afdeling onderwijswetenschappen aan de Higher School of Economics in Moskou, maar ik ben daar destijds gestopt omdat ik niet langer voor een staatsuniversiteit wilde werken.” Hij ging aan de slag bij meerdere privéscholen en sprak zich openlijk uit tegen de oorlog. “Maar nadat ik bij een demonstratie was opgepakt trok ik de conclusie dat ik beter weg kon gaan.”
Academische vrijheid
Wetenschappers ervaren niet alleen repressie als ze zich uitspreken tegen de oorlog. Ze kregen met steeds meer beperkingen te maken. De eerste signalen waren een aantal jaren geleden al voelbaar, zegt Safronov. “Toen ik een kritisch stuk schreef over de universitaire afhankelijkheid van staatssubsidies, werd dat weggehoond. Ook de suggestie dat onderwijsbeleid ondersteund moest worden door data was taboe. En dat studenten zelf ook een rol zouden kunnen vervullen bij het vormgeven van hun onderwijs ging afdelingshoofden helemaal te ver. Terwijl ik nog op een van de beste universiteiten van Moskou werkte, die vergelijkbaar was met Westerse universiteiten. In de provincie is het nog lastiger. ”
Inmiddels gaat het hard met de afbraak van de academische vrijheid. Historici kunnen bijvoorbeeld vervolgd worden als hun onderzoek niet in lijn is met het Kremlinbeeld van de Russische geschiedenis. Aroetjoenov: “Geesteswetenschappers en sociale wetenschappers kunnen steeds minder zelf bepalen wat ze willen onderzoeken.” Maar ook bij de technische faculteiten is er veel veranderd. “Instituten willen dat hun wetenschappers onderzoek doen naar nieuwe oorlogstechnologie en wapens. Wie niet voor het leger werkt, heeft weinig kans op een beurs. Een wiskundige zoals ik boft, want niemand weet toch ooit waar je mee bezig bent!”
Sinds de oorlog is de Russische wetenschap steeds geïsoleerder geraakt. Aroetjoenov: “Internationale onderzoeksprojecten zijn stopgezet door universiteiten in het buitenland en door de Russische universiteiten zelf.” Maar het heeft ook met de onderzoekers zelf te maken. “Ik ga bijvoorbeeld nog wel naar conferenties in Europa, maar veel van mijn collega’s doen dat nog nauwelijks. Ze denken dat hun Westerse collega’s niets meer met hen te maken willen hebben en nemen geen contact meer met hen op. Dat is eigenlijk zonde want er zijn nog best mogelijkheden.”
Safronov voelt zich geprivilegieerd dat hij Rusland kon ontvluchten en dankzij een internationaal netwerk en hulporganisaties een nieuw bestaan wist op te bouwen. “Wetenschappers uit de regio komen nauwelijks weg omdat ze niemand kennen. Zij hebben vaak helemaal geen keuze.”
Blijven
Maar lang niet iedereen wil weg. “In Rusland leef je zonder hoop”, verzucht Aroetjoenov. “En toch wil ik blijven. Onze situatie is echt niet vergelijkbaar met die van Oekraïners, maar zij hebben in elk geval nog de hoop dat de oorlog ophoudt. Russen die tegen hun regime zijn, hebben al meer dan twintig jaar geen perspectief. De academische wereld zoals we die kenden in Rusland is dood. Je kunt blijven en anderen proberen te helpen, of vluchten. Maar als ik vlucht dan weet ik niet of iemand mijn vakbondswerk kan overnemen.”