Schuiven met geld gebeurde gisteren niet of nauwelijks tijdens het Tweede Kamerdebat over de onderwijsbegroting. Dus ging het over ‘gratis’ onderwerpen, zoals gevaren voor de academische vrijheid en de toestroom van buitenlandse studenten.
Het was een beetje een vreemd debat, want het kabinet is demissionair. De vier regeringspartijen VVD, CDA, D66 en ChristenUnie onderhandelen over een gezamenlijke doorstart, maar ze hebben nog geen akkoord bereikt.
Dat had gevolgen voor de antwoorden die ze kon geven, zei minister Van Engelshoven gisteren tegen de Tweede Kamerleden. “Ik begrijp dat dat voor u af en toe een beetje frustrerend is, maar het is even niet anders.”
Met name voor de oppositiepartijen was dat inderdaad frustrerend. SP-Kamerlid Peter Kwint noemde het “toch wat wrang” dat de Tweede Kamer slechts 500 duizend euro kon aanpassen op een begroting van 44 miljard. Als een plan of aanpassing geld kostte, dan ging er tijdens het debat inderdaad een streep doorheen.
Europees
Dus zochten Kamerleden hun ruimte ergens anders, bijvoorbeeld op het gebied van internationalisering. Volt is bijvoorbeeld enthousiast over het idee van Europese universiteiten. Nederland zou moeten onderzoeken hoe je via samenwerkingsverbanden van Europese universiteiten tot onderwijsvernieuwing kunt komen, meent Kamerlid Nilüfer Gündoğan. Dat vindt Van Engelshoven prima en een onderzoek kan nooit kwaad, dus zei de minister: “Ik deel haar enthousiasme.”
Jan Paternotte (D66) had samen met de VVD een motie in dezelfde richting. Internationale opleidingen lopen soms tegen belemmeringen aan. Kan de minister laten uitzoeken hoe die weggenomen kunnen worden? Natuurlijk kan de minister dat.
Harm Beertema van de PVV deed weer een poging om het Nederlands als onderwijstaal in ere te herstellen, “op beargumenteerde uitzonderingen na, met daarbij de aantekening dat buitenlandse studenten dan nog steeds welkom zijn”. Die aantekening mocht niet baten, want Van Engelshoven ontraadde deze motie.
Experiment
Beertema is niet de enige die zich zorgen maakt over de toestroom van buitenlandse studenten. Hatte van der Woude (VVD) wilde universiteiten onder het mom van een ‘experiment’ alvast de mogelijkheid bieden om het aantal internationale aanmeldingen te beperken. Er ligt al een wet in de Eerste Kamer die daarvoor moet zorgen, maar die is niet meer behandeld na de val van het kabinet.
Zo’n experiment is niet snel uitvoerbaar, antwoordde Van Engelshoven voor aanvang van het debat schriftelijk, dus raadt ze het af. Van der Woude sputterde nog even tegen, maar diende er uiteindelijk geen motie over in.
Overigens verwacht het ministerie dat het aantal buitenlandse studenten zal dalen als die wet (Taal en Toegankelijkheid) eenmaal wordt aangenomen. Met de bijbehorende besparing wilde het ministerie de hogere ict-kosten van de Dienst Uitvoering Onderwijs dekken. Die ict-kosten staan nu nog als een bezuiniging van 40 miljoen euro per jaar vanaf 2026 bij de universiteiten geparkeerd – tot ergernis van de universiteiten. Een volgend kabinet kan daar een nieuwe beslissing over nemen, stelt Van Engelshoven.
Vrijheid
Een ander onderwerp zonder prijskaartje, dat toch voor veel beroering zorgt, is de academische vrijheid. Is die soms in het gedrang door rechtse intimidatie of de woke-beweging? Het kabinet vindt die vrijheid ook belangrijk, zegt ze. Maar ze relativeerde ook: het ene conflict is het andere niet.
Van Engelshoven: “Laten we niet uit het oog verliezen dat er in die academische vrijheid, in die ruimte, fel gedebatteerd wordt. Dat is van alle tijden en dat moet ook zo zijn. Op de universiteit, in wetenschappelijke debatten, moet het kunnen schuren, maar iedereen moet zich wel vrij voelen om dat te doen zonder angst en zonder zorgen.”
Daar is dus niet iedereen gerust op. De regering moet laten onderzoeken “of zelfcensuur en beperking van diversiteit van perspectieven in de wetenschap en het hoger onderwijs een rol spelen”, staat in een motie van VVD, CDA, D66, Volt en Ja21. Die partijen hebben samen een meerderheid.
Bedreiging
Ze vragen in hun motie aandacht voor “de toenemende bedreiging, intimidatie en haatreacties” waar wetenschappers mee te maken hebben, en de “onvrije gevoelens van studenten”. Ze willen aanbevelingen krijgen “hoe het vrije woord van studenten en veiligheid van wetenschappers binnen wetenschappelijke waarheidsvinding te allen tijde beschermd dienen te worden”.
Van Engelshoven haalde haar schouders erover op. Er lopen al twee onderzoeken, probeerde ze de Kamer te vertellen. Wetenschapsgenootschap KNAW buigt zich over de preventie van ongewenst gedrag in de wetenschap en de Onderwijsinspectie onderzoekt of studenten zich vrij voelen om hun mening te uiten. Ze zou graag eerst kijken wat daaruit komt, zei ze.
Eerder pleitte overigens toenmalig VVD-Kamerlid Pieter Duisenberg (nu voorzitter van universiteitenvereniging VSNU) voor een soortgelijk onderzoek, waarna de KNAW in 2018 concludeerde dat er geen structureel probleem is met zelfcensuur of de beperking van perspectieven.
Superfijn
Aan het einde van het debat dankte Van Engelshoven de onderwijswoordvoerders. “Dit is echt een superfijne commissie om debat mee te voeren en om mee samen te werken”, zei ze. “En ja, we verschillen soms behoorlijk van mening, maar het debat wordt altijd op een prettige manier gevoerd, met respect voor elkaars opvatting en met aandacht voor de woorden die gekozen worden. Op sommige momenten zouden collega’s daar een voorbeeld aan kunnen nemen.”