Hoe verander je de traditie van meisjesbesnijdenis als die diepgeworteld is in de cultuur? Gedragswetenschapper Ernst Graamans begon met het in kaart brengen van de verschillende manieren waarop de Masai en Samburu in Kenia vorm en betekenis geven aan deze praktijk.
Vijf weken was Graamans in Kenia om interviews af te nemen en observaties te doen. In een Masai-dorp werd hij hartelijk welkom geheten door de stamoudste die hem een levend geitje bracht en een mes. Als gast had hij de eer het dier te mogen slachten.
Graamans, die veganist is, probeerde zo vriendelijk mogelijk te weigeren. Toen sneed de oudste het geitje de keel door en mocht Graamans als een van de eerste drinken van het bloed dat uit de hals stroomde. Weer weigerde hij zo vriendelijk mogelijk, zich ervan bewust dat hij zijn relatie met het dorp op de proef stelde.
Graamans stak de warme, rauwe geitennier in zijn mond
“Ach, westerlingen drinken nu eenmaal uit een beker”, realiseerde de stamoudste zich en hij liet een beker halen. Die werd voor hem gevuld met vers geitenbloed. Weer haakte Graamans af. De stamoudste sneed toen een nier uit het geitje: “The best part”, zei hij erbij. Graamans zette zich over zijn aversie en zijn principes heen en stak de warme, rauwe geitennier in zijn mond. “Kauwen en doorslikken. Het viel best mee qua smaak en textuur. Maar in mijn hoofd had ik het er wel moeilijk mee”, vertelt hij achteraf.
“Daarna vertrouwden ze me, want ik had met hen gegeten. Ze waren enorm zorgzaam voor me. Als ik mijn behoefte moest doen, werd er iemand met mij meegestuurd om me te beschermen tegen de vele roofdieren die in dat gebied leven. Toen ik ze vertelde dat ik eigenlijk geen vlees eet, werden er bananen voor me gehaald in het volgende dorp.”
Onhuwbaar
In de vijf weken dat hij in Kenia was slaagde Graamans, die promotieonderzoek doet bij de vakgroep verandermanagement, erin om 94 mensen te interviewen: vrouwen, mannen, jongeren, ouderen, voorstanders, tegenstanders en mensen die een tussenpositie innemen.
“Om een traditie als meisjesbesnijdenis succesvol te kunnen veranderen, moet je eerst weten wat dat gebruik betekent voor mensen”, vertelt de onderzoeker. Uit de interviews bleek dat mensen uiteenlopende redenen geven voor of juist tegen besnijdenis: ze willen niet dat hun dochter onhuwbaar wordt, of dat ze geen bruidsschat krijgen. Ze zijn bang voor losbandigheid, of bang dat hun cultuur verloren gaat. Graamans: “Hulpverleners gebruiken vaak medische argumenten, maar die landen niet als mensen hele andere overwegingen maken om het gebruik voort te zetten.”
Oorzaak van verdriet
Hoe hij het voor elkaar kreeg om over zoiets precairs als meisjesbesnijdenis te praten met mensen uit een andere cultuur en soms van het andere geslacht? “Ik probeerde in elk geval mijn respondenten niet in verlegenheid te brengen: bij interviews met jonge vrouwen was er bijvoorbeeld altijd een vrouwelijke tolk bij.”
Er is weinig seksueel plezier binnen het huwelijk, waardoor mannen op zoek gaan naar nog een extra vrouw
Een reden waarom de Masai en Samburu ook wel over meisjesbesnijdenis wilden praten, is dat die de oorzaak is van veel verdriet, ontdekte Graamans. Meisjes die niet besneden willen worden, worden verstoten, waardoor families verscheurd raken. Ook is er door die besnijdenis weinig seksueel plezier binnen het huwelijk, waardoor mannen op zoek gaan naar nog een extra vrouw of seks buiten het huwelijk. “Deze onderliggende problemen, die te maken hebben met de vormgeving van liefde en intimiteit, zouden het vertrekpunt moeten zijn van een echte cultuurverandering”, denkt Graamans. En het is soms juist een voordeel om buitenstaander te zijn, wanneer je mensen interviewt over dit soort thema’s: “Van mij hebben ze niets te vrezen, ik kom van ver en denk waarschijnlijk anders over dingen. Maar heus niet iedereen was even open. Sommige mensen gaven sociaal wenselijke antwoorden. Met anderen had ik weer hele mooie, diep persoonlijke gesprekken.”
Hoeveel koeien heb je?
De interviews werden vaak een wederzijds onderzoek: zij ondervroegen hem over zijn leven in Nederland – hoeveel koeien heb je? – en hij ondervroeg hen. Uiteindelijk kreeg hij veel los over de culturele functies van meisjesbesnijdenis en de manieren waar daar mee wordt omgegaan. Zo wordt het gezien als een overgangsritueel (rite de passage) en is het als zodanig belangrijk op de huwelijksmarkt, omdat onbesneden meisjes als onhuwbaar worden gezien. Het wordt ook gezien als purificatieritueel en voorkomt als zodanig onheil en ziekte. Argumenten tegen zijn: het is een schending van de mensenrechten, het is een risico voor de gezondheid, en vrouwen hebben geen of minder seksueel plezier (en de mannen dus ook!) Al is het afnemend seksueel verlangen wellicht ooit de primaire reden geweest om meisjesbesnijdenis in te voeren, als controlemaatregel. De Masai en Samburu zijn zelf verdeeld over het ritueel, dat officieel verboden is, maar vaak nog in het geheim wordt uitgevoerd.
Vervangend ritueel
“Het zijn heel duidelijk gemeenschappen in transitie”, vertelt Graamans. Een van de aanpakken waar hulporganisatie Amref Flying Doctors mee werkt, is om een vervangend ritueel te organiseren om de overgang van vrouw naar meisje te markeren. “Dat werkt goed”, vertelt Graamans. “De stamoudsten, voormalige besnijdsters en andere aanwezigen die daar publiekelijk hun woord geven dat ze vanaf nu niet meer zullen toestaan dat meisjes worden besneden, houden zich daar ook aan. Een woord is een woord bij de Masai en Samburu.”
Graamans doet promotieonderzoek aan de VU en heeft in samenwerking met Amref Health Africa onderzoek gedaan naar manieren om meisjesbesnijdenis tegen te gaan. Daarnaast werkt hij als senior onderzoeker bij TEN HAVE Change Management. Hij publiceerde zijn onderzoek in wetenschapstijdschrift Culture, Health and Sexuality.