Populisten zijn eerder geneigd om dingen te geloven dan mensen die tot het politieke midden behoren. Dat blijkt uit internationaal onderzoek van onder anderen psycholoog Jan-Willem van Prooijen en politicoloog André Krouwel.
Onzinnige beweringen van random woorden gegenereerd door een zogeheten bullshitgenerator worden vaker geloofd door de aanhang van populistische bewegingen. Hetzelfde geldt voor onzinberichten waarin niet-politieke onderwerpen aan de orde kwamen, zoals een bericht over een hondje dat gestikt zou zijn in het vliegtuig omdat die van de stewardess in het handbagagevak moest.
Of de berichten van alternatieve nieuwsbronnen kwamen of van de in populistische kringen vaak verguisde mainstream media maakte daarbij weinig verschil, ontdekten de onderzoekers. “We hadden verwacht dat mensen met een populistische inslag de mainstream media zouden wantrouwen, maar in een voorloper van dit onderzoek bleek dat helemaal niet het geval”, vertelt André Krouwel. “Daarom zijn we in dit onderzoek gaan kijken wat populisten wel en niet geloven. En dan blijken ze helemaal niet zo kritisch.”
Elite beschuldigen
De onderzoekers verzamelden gegevens van mensen uit dertien Europese landen. Proefpersonen kregen een score op de mate waarin ze een populistische houding hadden. Het is bijvoorbeeld populistisch om te geloven dat er een (corrupte) elite is die de schuld is van de belangrijkste politiek-maatschappelijke problemen.
Aanhangers van populistische standpunten ervaren meer stress dan de rest van de bevolking over dingen als werk, inkomen, huisvesting. En ze hebben meer wantrouwen ten opzichte van maatschappelijke instituties. Ze hangen vaker complottheorieën aan en geloven vaker in paranormale verschijnselen.
De meeste populisten bevinden zich aan de uiterst rechtse kant van het politieke spectrum, maar ook uiterst links zijn populisten te vinden. “De SP heeft bijvoorbeeld ook een aantal populistische standpunten”, zegt Krouwel, “en je ziet bij een populistische partij als de PVV dat de standpunten een mengeling zijn van rechts en links: Wilders is rechts wat de buitenlanders betreft, maar links als het over pensioenen of zorg gaat.”
Overdreven vertrouwen
“De aanhangers van populistische bewegingen weten vaak te weinig van complexe onderwerpen om te beseffen dat ze er te weinig vanaf weten voor een goed oordeel”, vat Krouwel samen. Dit overdreven vertrouwen in het eigen oordeel ligt ook aan de wortel van het geloof in allerlei complottheorieën, die in Krouwels woorden een cognitieve shortcut zijn, een versimpeling van uiterst complexe problemen, waarvoor geen eenduidige oorzaak en oplossing zijn.
“Deze groep mensen is sterk geneigd om op de eigen intuïtie te vertrouwen”, stelt Krouwel. “Ze ziet de wereld als een strijd tussen goed en kwaad en heeft sterke opvattingen die ze telkens terugziet in alle berichten, of die daar nou in passen of niet. Dat verklaart wellicht waarom populisten eerder geneigd zijn om onzinberichten te geloven.”
Geen grote bedreiging
Hoewel populisten en complotdenkers zichtbaarder zijn geworden gedurende coronacrisis, denkt Krouwel niet dat hun aandeel dusdanig is gegroeid dat we ons daar meteen zorgen over moeten maken. “Het aandeel van populisten ligt vrij stabiel tussen de 17 en 19 procent. Ook bij de laatste verkiezingen was het nauwelijks hoger, wat opmerkelijk is als je bedenkt dat we midden in een pandemie zitten met grote sociale en economische gevolgen voor veel mensen. Dat bewijst dat de meeste mensen niet veel van populisme moeten hebben.”
Wel is het volgens Krouwel zo dat er andere partijen zijn die baat hebben bij het destabiliseren van de maatschappij en dat met steun van de populisten proberen te bereiken, de Russische president Poetin bijvoorbeeld, en grote criminele netwerken: “Je ziet dat die partijen geïnteresseerd zijn om banden aan te knopen met populistische bewegingen, maar ik denk dat de hoge gasprijzen en de alsmaar stijgende huizenprijzen een grotere bedreiging zijn voor de stabiliteit van Nederland dan populistische bewegingen.”