Een geoloog is niks zonder een microscoop. Aardwetenschappers willen tenslotte weten hoe oud een steen is. En dat lukt niet met het blote oog. Je moet in zo’n steen mineralen zien te vinden waarvan je de ouderdom kunt bepalen. Amfibool, zirkoon, dat soort werk.
Het leven verdwijnt de komende jaren steeds meer uit het Wis- en Natuurkundegebouw. Drie afdelingen en hun studenten verhuizen deze maanden naar het Nieuwe Universiteitsgebouw. En als het nieuwe labgebouw aan de overkant van de De Boelelaan over een paar jaar klaar en gevuld is, gaat het overgrote deel van het W&N plat. Ad Valvas verhaalt in een onregelmatige serie over bijzondere W&N-bewoners.
Roel van Elsas, laborant bij Aardwetenschappen, houdt een steen in zijn handen ongeveer zo groot als een supermarktpompoen, maar dan minder rond. “In zo’n brok graniet zit een mespuntje zirkonen. Die moet ik eruit zien te krijgen”, zegt hij. “Ik verklein het gesteente eerst tot zandkorrels. Na een uitgebreid scheidingsproces selecteer ik dan met behulp van een microscoop de beste zirkonen. Met een paar van die korrels kunnen de geologen vervolgens de ouderdom bepalen.”
Ziedaar een heel werkend leven schaamteloos ingekort tot één enkele alinea. En dan gaat de rest van dit stuk ook nog over iets wat eigenlijk níet bij Elsas’ werk hoort: het inventariseren en beheren van al die microscopen. En dat is hij toch gaan doen.
Oude meuk
“De afdeling wilde weten hoeveel microscopen er waren”, legt hij uit. “Er stond allemaal oude meuk op allerlei plekken en er liepen nog onderhoudscontracten van microscopen waar niemand meer wat mee deed.” Het bleken er 230 te zijn. Bijna 130 oude of zeer oude, die zijn overbodig, en ruim 100 bij medewerkers op de kamer en in de labs.
Van Elsas hield eerst uitverkoop onder medewerkers en wist zo’n 40 oude apparaten kwijt te raken. Want oud is voor een microscoop maar relatief. “Het belangrijkst van een microscoop zijn de lenzen, en die verslijten niet zo snel”, zegt Van Elsas. “Een collega heeft een van de oude microscopen laten opknappen voor 7,5 duizend euro, terwijl een nieuwe twintigduizend euro kost.”
Uitgeprocedeerd
Sommige oude microscopen zijn speciaal aangepast voor het onderzoek. Bijvoorbeeld een die gebruikmaakt van kathodeluminescentie. “Die zorgt dat alleen bepaalde dingen gaan oplichten”, zegt Van Elsas kort. Het apparaat staat samen met een stel andere nog te gebruiken microscopen volledig aangesloten in een stille kamer van het W&N-gebouw. Of er ooit iemand mee werkt, is de vraag, maar het kán.
“Dan hebben we hier de uitgeprocedeerde microscopen”, zegt Van Elsas na een afdaling in de kelder van de E-vleugel van het W&N-gebouw. “Veel komen uit de practicumzalen waar inmiddels nieuwere apparaten staan. Het is moeilijk afscheid nemen, want die dingen waren state of the art in de jaren zeventig, maar ze moeten weg. Amateurverenigingen hebben waarschijnlijk wel interesse.”
Zirkonen gezien door de microscoop, honderd keer vergroot.
Zonder lenzen
Of ik nog één laatste microscoop wil zien? Het is een elektronenmicroscoop, een glanzend witte, gladde, rechthoekige doos. Niks om door te kijken, geen zichtbare lenzen, maar een beeldscherm en een pc. “Deze microscoop kijkt naar mineralen”, aldus Van Elsas. “De chemische samenstelling van zirkoon is Zr[SiO₄]. Als je twijfelt of iets echt zirkoon is, kun je dat met dit apparaat uitzoeken.”
Het ding is pas drie jaar oud, maar Van Elsas heeft ook deze microscoop onder zijn hoede genomen. Van Elsas: “Het is een heel gevoelig apparaat, dus je moet enorm oppassen. Laatst zat hier een student met een glittertrui aan! Je ziet de glitters hier en daar nog liggen. Nu is de deur altijd op slot en moet je de sleutel bij mij halen.” Hij doet de deur weer dicht. “Heb je zo genoeg gezien?”
Meer lezen in de serie Weemoed & Nieuwbouw:
> Het computermuseum van Teun Koetsier
> ‘Een krijtbord is rustiger’, wiskundige André Ran
> ‘Snel verhuizen? Eerst zien, dan geloven’, IvM-wetenschapper Harry Aiking
> Afscheid van het oudste gebouw en de langste gang