Technologie is mooi, maar de mens moet wel de baas blijven en niet andersom. Aldous Huxley waarschuwde er ons al voor en daarna George Orwell en in de (pulp)literatuur is het een apart genre geworden: de nachtmerrie waarin onze samenleving verandert als technologie een middel wordt om ons te onderdrukken, in dienst van een totalitaire machthebber.
Ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van de faculteit Sociale Wetenschappen had VU Connected gistermiddag twee belangrijke filosofen uitgenodigd: Zygmunt Bauman en Leonidas Donskis. Samen schreven ze een boek: ‘Moral Blindness: The Loss of Sensitivity in Liquid Modernity‘, dat dit jaar verscheen.
Morele blindheid
Onder leiding van sociaal wetenschapper Ida Sabelis zouden ze spreken over de ‘morele blindheid’ waaraan we volgens hen lijden door de technologische vernieuwingen. Vooral Bauman is een gezaghebbende denker op het gebied van ethiek en moraliteit, en het Auditorium waar het debat plaatsvond, was dan ook tot de nok gevuld.
Helaas viel het qua diepgang nogal tegen, wat de twee knappe koppen te melden hadden. Donskis, die ook lid van het Europees Parlement is, beet het spits af met een klaagrede over de machteloosheid van het individu tegenover de toenemende staatscontrole en het verlies van onze privacy.
Die privacy werd vroeger gekoesterd, merkte Donskis op, maar tegenwoordig zet iedereen zijn hele hebben en houden op Facebook en Twitter en lijkt dat verlies van onze privacy zelfs gevierd te worden.
Bureaucraat van de dood
Ook betreurt Donskis wat hij noemt de ‘crisis van de politiek’. Hielden politici zich vroeger bezig met wezenlijke oplossingen voor wezenlijke problemen, tegenwoordig moeten ze mediaspelletjes spelen, zorgen dat ze een beetje overeind blijven tijdens een televisieinterview, en kunnen ze eigenlijk alleen nog reageren op faits accomplis.
Hierna kwam Bauman aan het woord, maar die ging helaas niet op Donskis in. Bauman begon een verhandeling over moraal en het Kwaad, en hoe de Duivel was verworden tot een ‘bureaucraat van de dood’, die zij aan zij liep met de technologische vernieuwingen waar wij niet eens notie van nemen. Moraliteit heeft plaatsgemaakt voor bureaucratie, waarin niemand meer verantwoordelijk is voor zijn eigen daden, maar alleen verantwoording is verschuldigd aan zijn superieuren.
Loyaliteit aan God
Waarmee we al snel bij de Tweede Wereldoorlog belandden, die Bauman, geboren in Polen in 1925, als Jood aan den lijve heeft meegemaakt. Soldaten, politiemannen en gewone burgers die meededen aan de jacht op Joden, deden dat volgens Bauman en Donskis, die daarvoor wetenschappelijke onderzoeken aanhaalden, niet omdat ze bijzonder slecht waren, maar omdat dat ze was opgedragen. Helden als de Japanse consul in Litouwen Chiune Sugihara, die vele Joden het leven redde door ze tegen de instructies van zijn meerderen in een reisvisum naar Japan te geven, verklaarde achteraf dat het niet uit gebrek aan loyaliteit aan zijn regering was dat hij die niet gehoorzaamde, maar zijn loyaliteit aan God was groter.
Individuen die weigerden mee te doen aan de oorlogsmisdaden van de nazi’s, hadden daar geen van allen betere verklaringen voor dan “Ik kon niet anders”, of “Ik was bang voor de nazi’s, maar nog veel banger voor God”.
Dat wijst er volgens Bauman op dat er geen enkele garantie is dat mensen in tijden van nood besluiten om het ‘het Goede’ te doen. Er is geen peil op te trekken.
Liquid identity
Beklemmend en fascinerend, dat zeker, maar Bauman vertelde hier niets nieuws. Iedereen die in een discussie over bureaucratie of de militaire gezagsstructuur het sarcastisch bedoelde Befehl ist Befehl‘ inbrengt, is zich hier bewust van.
Volgden nog wat platitudes over brave burgers die voor een korte periode veranderen in monsters en mooie, jonge moeders met baby’s die vroeger plezier beleefden aan openbare executies, heel zijdelings kwamen hardwerkende vaders nog even langs, die hun slechte geweten vanwege hun verwaarloosde kinderen afkopen met dure cadeaus, en werden interessante ideeën aangestipt als ‘hard power’ (macht door middel van dwang en geweld) en ‘soft power’ (macht door verleiding, overtuiging).
Maar waarom moderne technologie, bijvoorbeeld genetische modificatie of nanotechnologie, morele blindheid veroorzaakt, hoe Facebook daar een rol in speelt, of het wel echt zo is dat mensen hun privacy op Facebook met plezier opofferen, of dat ze misschien heel goed weten wat ze wel en niet prijsgeven, wat er precies wordt bedoeld met liquid identity, er werd verder niet op ingegaan. Hier had gespreksleider Sabelis een mooie rol kunnen spelen, maar die liet het jammerlijk afweten.
Aangespoelde walvis
Ten slotte mocht het publiek vragen stellen. Wijsgeer Govert Buijs gooide de aangespoelde walvis in de strijd, die vorig jaar heel Nederland tot tranen roerde en waarover zelfs een Kamerdebat is gehouden. Bewijst dat niet dat de mens nog niet helemaal afgestompt is op moreel gebied?
Bauman mompelde iets over de omvang van een walvis, waardoor het morele dilemma (redden of euthanaseren?) heel concreet zichtbaar wordt voor de televisiekijker. Donskis stelde daar tegenover – in reactie op de suggestie van een geschiedenisstudent dat de mens in de afgelopen drieduizend jaar steeds minder gewelddadig is geworden – dat de moderne technologie, met drones en dergelijke, fungeert als ‘morele pijnstiller’. “We zien helemaal niet meer wat de gevolgen zijn van onze gewelddaden”.
En daarmee kwam de discussie op de valreep toch nog ‘on-topic’.