‘Al meer vestigt zich de aandacht der publieke opinie op den ongelofelijken invloed, die heden ten dage op de lotgevallen van Europa wordt uitgeoefend door de Joden’, schreef journalist, politicus, theoloog en VU-stichter Abraham Kuyper, in 1878 in een pamflet, ‘Liberalisten en Joden’. Het is een bundeling van een artikelenserie waarin Kuyper ageert tegen de secularisering van de openbare scholen door met name liberalisten en Joden.
Het is alsof je Baudet leest, maar dan over Joden in plaats van moslims en vluchtelingen. Kuyper vindt dat ‘metterdaad de Joden heer en meester in ons werelddeel zijn geworden’ en het christelijke karakter van Nederland bedreigen. Hij hekelt het ‘dweepen met de Joden’, dat volgens hem ‘gangbare gewoonte’ is geworden ‘in Europa’s beschaafder kringen’. Het pamflet is online te lezen). ‘Ik ben geen vijand der Joden’, schrijft Kuyper. ‘Ook gun ik hen alle rechten, slechts niet om in een Christelijke staat een overheidsambt te bekleden.’ VU-historicus Bart Wallet merkt in zijn artikel ‘Waarom het antisemitisme uiteindelijk niet aansloeg in de Nederlandse christelijk-sociale traditie’ (Soφie, 2016) op dat ‘klassieke anti-Joodse stereotypen over de Jood als woekeraar, een Joods complot om de wereldmacht te veroveren en Joodse dubbele loyaliteit het geschrift doortrekken’ .
Zwerm sprinkhanen
Beducht voor de islam was Kuyper ook. ‘Zooals een zwerm sprinkhanen neerstrijkt op den boomgaard, om straks geen blad en geen bloesem aan de kaalgevreten twijgen over te laten, zoo ook is door den Islam in deze landen de Christelijke gaarde uitgeknaagd en geheel ontledigd’, schreef hij in 1908 in zijn verslag van een reis door het Middellandse Zee-gebied, ‘Om de Oude Wereldzee’. Historicus George Harinck, die in 2015 in een televisieserie Kuyper achterna reisde, zei in Ad Valvas dat Kuyper ‘het raadsel van de islam wilde doorgronden’, die overal het christendom verdrongen had.
‘Kuyper wilde het raadsel van de islam doorgronden’
En dan zou je Kuyper ook nog kunnen beschouwen als een van de inspirators van het Zuid-Afrikaanse Apartheidssysteem. “De architecten van de Apartheid beriepen zich op de ideeën van Kuyper”, legt Ab Flipse uit, de universiteitshistoricus van de VU. “Kuyper lanceerde het idee van de ‘soevereiniteit in eigen kring’, een samenlevingsvisie waarbinnen gelijkgestemde burgers veel ruimte kregen om eigen organisaties zoals scholen te stichten. Daaruit is de latere verzuiling voortgekomen. In Zuid-Afrika is daar een racistische dimensie aan gegeven en werden zwarte en witte burgers verplicht om gescheiden te leven. Dat was niet de visie van Kuyper.”
Maar dat Kuyper een problematische figuur is, moge duidelijk zijn. Ook vrouwen moesten in zijn ogen hun plaats kennen. Hij was tegen vrouwenkiesrecht en vond dat de plaats van de vrouw in het gezin was. ‘De eerepositie van de vrouw wordt het meest afdoende gehandhaafd, zoo zij schitteren kan in het particuliere leven’, schreef Kuyper in zijn pamflet De Eerepositie der Vrouw (1914). ‘Op het publieke terrein, waarvoor de man de aangewezen werker is, zal ze nooit dan een ondergeschikte rol kunnen vervullen’.
Kritisch over Kuyper
Toch staat het borstbeeld van de VU-stichter onbeschaamd te pronken naast de hoofdingang van de VU-aula. “Daar heeft hij niet altijd gestaan, en er is sinds de jaren zestig ook veel over gediscussieerd”, aldus Flipse. “Daarvoor, toen de VU een onmiskenbaar gereformeerde universiteit was, bleef Kuyper onomstreden, maar toen zijn van oorsprong behoorlijk rechtse Anti-Revolutionaire Partij onder fractievoorzitter Wim Aantjes naar links afboog, veranderde dat. Ook aan de VU vond er toen een grote omslag plaats. Ik durf wel te stellen dat er geen universiteit is die zo kritisch is ten aanzien van haar stichter als de VU.”
Kuyper vond dat de plaats van de vrouw in het gezin was
Dat heeft ook gevolgen gehad voor het beeld van Kuyper, dat volgens Flipse over de hele VU-campus is gesleept. “Ooit, in het oude VU-gebouw aan de Keizersgracht, stond het in de senaatskamer. Hij heeft ook een tijd op het podium in de aula gestaan, waar hij vanuit de hoogte de zaal inkeek, maar dat werd te intimiderend gevonden, en het verdween daar dan ook. Het beeld is zelfs een tijdje uit het zicht geplaatst in de kelder.”
Emanciperende functie
Kan de huidige plek van het Kuyper-beeld wel gehandhaafd worden, in het licht van de Black Lives Matter-beweging en de beeldenstorm die daaruit is voortgevloeid? “Het verschil met de beelden van mensen als Jan Pieterszoon Coen is dat Coen werd geëerd als onderdrukker van de volkeren in de koloniën, maar Kuypers beeld heeft de huidige plek niet gekregen vanwege zijn achterhaalde ideeën”, zegt Flipse. “Kuyper wordt herinnerd als grondlegger van de VU, de universiteit voor de kleine luyden, die van oudsher een emanciperende functie heeft gehad en die diversiteit hoog in het vaandel heeft. Zonder Kuyper was er simpelweg geen VU geweest.”
‘Er is geen universiteit die zo kritisch is ten aanzien van haar stichter als de VU’
Van Kuypers minder verlichte ideeën heeft de VU volgens Flipse lang geleden al afscheid genomen. “Maar om ook in dit Kuyper-jaar zijn gedachtegoed kritisch te onderzoeken, dat juich ik alleen maar toe.”
De (online) opening van het academische jaar met daarin ook de aftrap van het Kuyper-jaar is later vandaag op deze pagina te volgen. En op deze pagina staat een overzicht van alle geplande activiteiten en evenementen in het kader van het Kuyper-jaar.