‘Bestaat de vrije wil? Knecht van ons brein of meester over ons gedrag?’ Zo heet het congres dat morgen in Haarlem plaatsvindt. Over de vrije wil lopen de meningen van psychiaters, psychologen, neurowetenschappers en filosofen flink uiteen.
VU-hoogleraar rechtspsychologie Peter van Koppen doet ook een duit in het zakje en zal aanschuiven bij de paneldiscussie. Een voorbeschouwing.
Stukjes minder vrije wil
Vanuit zijn vakgebied strafrecht en criminologie kijkt Van Koppen naar de vrije wil. Hij constateert dat er heel veel factoren zijn die van invloed zijn op crimineel gedrag. “Dat varieert van een slechte jeugd tot psychische stoornissen. Bij elke factor zou je kunnen zeggen dat die de vrije wil iets doet afnemen. In Nederland hebben we een schuldstrafrecht. Om gestraft te worden, moet je in ieder geval enige mate van schuld dragen. Het uitgangspunt is dat je iets hebt gedaan waarop je invloed hebt kunnen uitoefenen, en dat is per definitie de vrije wil. Je kunt ook zeggen: vrije wil, who cares? Op het moment dat jij iets flikt, straf ik jou. Maar daar hebben we hier niet voor gekozen.”
Weg met de toerekeningsvatbaarheid
Wel of geen vrije wil, dat doet er volgens Van Koppen eigenlijk niet eens zoveel toe. “Waar we wel zo snel mogelijk van af moeten, is dat hele idee van de toerekeningsvatbaarheid. Dat leidt enkel tot vragen aan psychiaters en psychologen die zij niet kunnen beantwoorden. Als ik jou test, kan ik dan vaststellen hoe jouw psychische toestand een halfjaar geleden was? Nee. En kan ik dan vaststellen of die toestand van invloed was op het misdrijf? Nee, natuurlijk niet. Wat we moeten doen, is vaststellen of iemand een misdrijf heeft begaan, de dader straffen en dán beslissen of die persoon het beste de gevangenis in kan of een psychiatrische inrichting.”
Serieverkrachter
Van Koppen zal het morgen ook hebben over de Utrechtse serieverkrachter. “De plaats waar hij zijn misdrijven pleegde, werd bepaald door de plaats waar zijn moeder woont. Je zou kunnen stellen dat er een zekere graad van determinisme zit in het gedrag van mensen. Of ze crimineel zijn, waar ze crimineel zijn, wat voor criminaliteit ze plegen. Maar ondertussen kan van twee jongens die onder dezelfde slechte omstandigheden zijn opgegroeid, de een crimineel worden en de ander autocoureur. Wat overigens ongeveer hetzelfde soort gedrag is, alleen het ene is wel aanvaardbaar en het andere niet.”
‘Naar de schurkengalerij’
De hersenonderzoekers Dick Swaab en Victor Lamme zijn ook uitgenodigd voor het congres. Zij zijn ervan overtuigd dat de vrije wil een illusie is. Dat staat haaks op de visie van de Amerikaanse filosoof Daniel Dennett, die ook zal spreken. Hij verwijst de hersenonderzoekers namelijk naar zijn ‘schurkengalerij van wetenschappers die er faliekant naast zitten’. En de rechtspsycholoog Van Koppen is het met hem eens. “Wat kun je nou precies zeggen op basis van hersenonderzoek? We hebben plaatjes met kleuren die er allemaal heel kek uitzien, maar die plaatjes dat zijn gemiddelden en die kleuren dat zijn keuzes. Dat is niet hét plaatje van je hersenen. Men denkt iets te zien en gaat dan zonder dat serieus te toetsen allerlei dingen roepen. ‘Ik zie op een door mijzelf bedacht plaatje een vlekje en dat betekent dus dat je geen vrije wil hebt.’ Die simplistische wetenschap moet inderdaad onmiddellijk in de boevengalerij.”
Het congres Bestaat de vrije wil? is op vrijdag 11 maart in de Philharmonie, Haarlem. Meer info over sprekers en programma via bestaatdevrijewil.nl