Zes jaar geleden maakten studenten er nog een schokkend racistisch filmpje. Nu is de Zuid-Afrikaanse University of the Free State – dankzij stevig, visionair leiderschap – een inspirerend voorbeeld voor de multiculturele VU. Sociologiedocent Saskia Welschen ging met een VU-delegatie op werkbezoek. Hieronder haar blog.
Een racistisch statement
Aan de University of the Free State (UFS), in het hart van Zuid-Afrika, besluiten vier blanke studenten in 2007 een filmpje te maken waarin ze zwarte, laaggeschoolde werknemers van de universiteit vernederende handelingen laten verrichten. Als dieptepunt laten ze de werknemers drinken uit een kom waarin ze ogenschijnlijk eerder –voor de camera- hebben geplast. De opzet van de film is een soort ontgroeningsritueel zoals dat ook in Zuid-Afrikaanse studentenhuizen en -verenigingen gebruikelijk is. Maar bij dit filmpje gaat het er volgens de makers om de zwarte werknemers te ‘testen’ als kandidaat voor toetreding tot hun volledig blanke studentenhuis, de ‘Reitz Residence’. Het onderliggende statement dat de studenten maken is dat het geen goed idee is om blanke en zwarte studenten te laten samenwonen op de campus. Een racistisch en explosief statement, dat als een bom inslaat in postapartheid Zuid-Afrika. Hoe kan het dat jonge, hoogopgeleide blanke Zuid-Afrikanen er dertien jaar na het einde van apartheid zulke opvattingen op nahouden?
Verzoenende rector
Drie jaar later ontvangt diezelfde universiteit een internationale prijs voor zijn voorbeeldfunctie op het gebied van integratie tussen blanke en zwarte studenten. In die ommekeer heeft de eerste zwarte rector van de universiteit, Jonathan Jansen, een centrale rol gespeeld. Jansen besluit de vier makers van de video -tegen wie een strafrechtelijke procedure loopt- namens de universiteit te vergeven. Een besluit dat in de bredere samenleving op de nodige kritiek stuit- onder meer van de Zuid-Afrikaanse Minister van Onderwijs. Maar Jansen motiveert het besluit op overtuigende wijze. De video zegt niet alleen iets over de opvattingen van vier individuele studenten, aldus Jansen, maar over de institutionele cultuur van de universiteit als geheel. Die cultuur moet veranderen. Sinds zijn aantreden in 2009 heeft Jansen een ingrijpend programma van hervorming doorgevoerd. Zo is de bezem door het curriculum gehaald en wordt de nadruk nu gelegd op democratische, non-racistische en tolerante waarden. Op de plek van de fameuze ‘Reitz residence’ is een nieuw instituut voor verzoening en sociale rechtvaardigheid opgericht. Een multiculturele voorhoede van studenten neemt jaarlijks deel aan het ‘Leaders for Change’ program en bezoekt campussen in Amsterdam en New York. En het belangrijkste: de indeling van de studentenwoningen op de campus is sinds 2010 volledig multicultureel.
Bruisend multicultureel
Aan deze universiteit bracht ik in februarisamen met een aantal VU- collega’s een bezoek. Ik was uitgenodigd om mijn proefschrift te presenteren in het bewuste Instituut voor verzoening en sociale rechtvaardigheid. Daar stond ik dan, op die plek vol historische en actuele lading, de plek van de voormalige ‘Reitz residence’. Het was de eerste keer dat ik mijn afgeronde proefschrift aan een Zuid-Afrikaans publiek presenteerde, en dan uitgerekend hier. Ik heb de tijd genomen om over de campus te wandelen – een aangename, weelderig groene omgeving met imposante imperialistische gebouwen, zoals ik van Zuid-Afrikaanse campussen gewend ben. Bovendien was deze campus bruisend en vol multiculturele interactie, wat lang niet van alle campussen in Zuid-Afrika gezegd kan worden. Onvoorstelbaar wat een verandering zich hier in pakweg vijf jaar tijd heeft voltrokken.
Ook urgent voor de VU
De VU heeft grootse plannen om met deze universiteit samen te werken op het gebied van onderwijs en onderzoek, en het is niet moeilijk om te zien waarom. In Zuid-Afrika was onze VU-delegatie betrokken bij het opzetten van een samenwerkingsverband tussen de VU, de University of California Los Angeles en twee Zuid-Afrikaanse universiteiten: UFS en de North West University. Het thema van de samenwerking: diversiteit in het hoger onderwijs. Omgang met diversiteit – in de eerste plaats van de eigen studentenpopulatie- is voor alle betrokken universiteiten een belangrijke prioriteit. De wijze waarop diversiteit een uitdaging vormt verschilt sterk per nationale en institutionele context, en een affaire als die van ‘Reitz’ is aan de VU moeilijk voor te stellen. Dat neemt niet weg dat het vraagstuk van in- en uitsluiting van studenten van verschillende achtergronden wel degelijk een urgent thema is voor de VU. Dat bleek weer eens tijdens het facultaire symposium over het einde van de diversiteit, dat EOS vorige maand organiseerde.
Visionair leiderschap
Het inspirerende aan het voorbeeld van de University of the Free State is dat het duidelijk maakt dat enorme veranderingen mogelijk zijn dankzij stevig, visionair leiderschap dat niet terugdeinst voor een onconventionele koers. Daarvan is door de VU, als universiteit met een veel minder complexe uitgangspositie, wel degelijk iets te leren. We gaan hopelijk nog veel van de samenwerking horen.
Deze en andere blogs zijn ook te lezen op de blogsite van de VU-sociologen.