Nederland staat vierde op een lijst van landen waarin veel mensen geloven dat het coronavirus verspreid wordt door ‘een vreemde mogendheid of andere macht’. Dat blijkt uit een onderzoek van Gallup International waarover The Economist begin juni berichtte. Jan-Willem van Prooijen is sociaal psycholoog én gespecialiseerd in complottheorieën. Wat is er aan de hand volgens hem?
De vierde plek! Wij waren toch zo’n nuchter volkje?
“Het verbaast mij ook. Normaal gesproken zijn we toch betrekkelijk rationeel. In de meeste onderzoeken rond corona-complottheorieën scoren we een stuk lager. Ik kan het niet verklaren. Uitslagen fluctueren wel afhankelijk van de precieze vraagstelling.”
‘Rechts denkt dat covid-19 uit een lab komt, links denkt uit een 5G-zendmast’
Volgens The Economist is met name populistisch rechts vatbaar voor dit soort ideeën?
“Rechts scoort inderdaad hoger, maar ook aan de linkerkant bestaan dit soort theorieën. Ze hangen samen met extreme posities in politieke ideologie. Uit onderzoek blijkt dat mensen die denken dat covid-19 in een lab is ontwikkeld, een stemvoorkeur hebben voor FvD of PVV. Mensen die denken dat de ziekte veroorzaakt wordt door 5G-zendmasten, stemmen vaker SP.”
Jan-Willem van Prooijen is universitair hoofddocent social and organizational psychology aan de VU en senioronderzoeker bij het Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving. Hij is met name geïnteresseerd in de ‘duistere kant’ van de mens, bijvoorbeeld op het gebied van complottheorieën, onethisch gedrag en raciale ideologieën. Hij treedt veelvuldig op in de media en schreef in 2018 het boek The Psychology of Conspiracy Theories.
Je ziet het wereldbeeld erdoorheen schemeren?
“Rechts geeft vaker een rol aan minderheden in hun complotdenken, links aan multinationals en de VS. Alleen aan bankiers hebben links en rechts een vergelijkbaar grote hekel. Complottheorieën slaan aan bij mensen die menen dat er simpele oplossingen zijn voor complexe problemen. In een populistisch wereldbeeld strijdt het volk tegen een corrupte elite. Dan komen complottheorieën bijna onvermijdelijk om de hoek kijken.”
Neemt het geloof in complottheorieën toe?
“Niet per se. Ze zijn van alle tijden, denk maar aan de heksenjachten uit de Middeleeuwen. Complottheorieën floreren als er in een land veel problemen zijn: onderdrukking, economische crisis, een pandemie. Als er veel angst en onzekerheid is over de toekomst dan gaan mensen denken dat er kwade opzet achter zit. Dat is een soort natuurlijk mechanisme in ons brein. Als het weer beter gaat, neemt het geloof in de theorieën ook weer af. Het is een soort conjunctuur.”
Wat is de definitie van een complottheorie?
“Zij moet gaan over een groep mensen die in het geheim samenzweert om kwaadaardige doelen na te streven. Causale verbanden tussen ongrijpbare verschijnselen en intentionaliteit zijn belangrijk.”
Dat klinkt een beetje als de eisen die je stelt aan een goed verhaal.
“Klopt, de aantrekkingskracht van de theorieën is dat het boeiende en aangrijpende verhalen zijn. Soms komen ze ook voort uit bestaande verhalen. Sinds de Da Vinci Code van Dan Brown geloven sommige mensen echt dat Jezus getrouwd was en kinderen had. De alien lizard-theorie van David Icke komt direct voort uit de scienfictionserie “V” uit de jaren tachtig. Buitenaardse wezens die eruitzien als mensen, maar eigenlijk enge reptielen zijn.”
Is het nieuw dat overheden zich bedienen van complottheorieën? Russische trolfabrieken, het uitroepen van fake news…
“Niet echt. Thabo Mbeki hield in Zuid-Afrika jaren geleden aids-remmers uit het Westen tegen omdat het vergif zou zijn. En denk maar aan het verhaal van de massavernietingswapens die Saddam Hoessein zou hebben maar die nooit zijn gevonden. Ik moet wel zeggen dat we met Trump een nieuw niveau van door de staat gepropageerd complotdenken hebben bereikt dat we in de recente geschiedenis niet eerder gezien hebben.”
Wat je gelooft bepaalt je gedrag
Beroepsmatig kom je met een hoop theorieën in aanraking. Moet je er nooit om lachen?
“O, zeker wel. Om de Flat Earth-beweging bijvoorbeeld. Die bedenkt allemaal experimenten om aan te tonen dat de aarde plat is, maar die falen telkens, omdat de aarde nu eenmaal rond is. Maar complottheorieën zijn een serieuze zaak, met serieuze gevolgen. Wat je gelooft, bepaalt je gedrag. Een kind dat denkt dat er een monster onder zijn bed ligt, kan niet slapen. Als je meent dat de farmaceutische industrie een chip in je wil planten, zul je vaccinaties weigeren, met gevolgen voor de volksgezondheid. Hetzelfde speelt rond klimaatverandering en de omgang met minderheden. Complottheorieën kunnen een destabiliserend effect hebben op samenlevingen en een bron van conflicten zijn.”