In Kyiv maken ze grapjes over corona. ‘Als je nog een oud mondkapje in je jas vindt, dan zeggen we: was er nog maar corona, toen moest je met een mondkapje naar buiten, in plaats van met een kogelvrijvest.’ Maksym Yakovlyev grijnst er een beetje bij. De politicoloog en hoofd van de school voor beleidsanalyse op de Nationale Universiteit Kyiv-Mohyla Academie (NaUKMA) is gevlucht binnen zijn eigen stad. Omdat het centrum beschoten werd, bevindt hij zich aan de veilige kant van de rivier met drie familieleden in een eenkamerappartement.
Grote schade
Nu het rustiger is in Kyiv wil hij deze week bij zijn appartement gaan kijken. Het is de week nadat de massaslachting in Boetsja bekend is geworden. Yakovlyev is boos en strijdbaar. Hij hoopt op een Oekraïense overwinning, wordt fel als het over gebrekkige steun gaat en nog feller als het de Russen betreft. Wanneer hij hoort dat een Nederlandse politicus mogelijk geld van Rusland heeft ontvangen en de invasie weigert te veroordelen, roept Yakovlyev luid: ‘May he burn in hell!’
Maksym Yakovlyev
Veel universiteiten in Oekraïne zijn nog actief. Voor zover we weten is de universiteit van Marioepol verwoest, ook is er grote schade aan de universiteiten in Charkiv. De beroemde Karazin Universiteit in Charkiv, waar Nobelprijswinnaars Ilja Metsjnikov, Lev Landau en Simon Kuznets studeerden en werkten, is beschadigd. Oekraïense studenten en docenten zijn gevlucht, de meerderheid van hen binnen Oekraïne, een ander deel richting Europa. En toch proberen ze het academische leven weer op te pakken.
Met één tas gevlucht
Anna Osypchuk is zo goed en zo kwaad als het kan bezig met de aanmeldingen voor volgend jaar. ‘We hebben ieder jaar een toelatingsexamen voor nieuwe studenten. We moeten bekijken hoe we dat dit jaar gaan doen. Het is wel belangrijk dat iedereen een gelijke kans krijgt, ongeacht zijn of haar situatie. Daarnaast zijn er mensen die afstuderen, die mogelijkheid moet er ook zijn.’
Anna Osypchuk
Osypchuk is een collega van Yakovlyev en hoofd van het masterprogramma bij de opleiding sociologie van de NaUKMA. Zij is wel in haar huis in het centrum van Kyiv gebleven. ‘Ik voel me hier veilig, mijn huis is omgeven door grote appartementsblokken, ik denk dat die eerder doelwit zijn dan mijn kleine huisje. Ik heb ook nog geen nacht in een schuilkelder geslapen.’
Osypchuk schetst de verschillende problemen voor studenten en onderzoekers. ‘Er zijn masterstudenten met één tas gevlucht terwijl al het materiaal voor hun scriptie nog thuis ligt. Er zijn studenten die werken met interviews en dus geen data meer kunnen verzamelen. We zijn nu aan het bepalen welke regels we aanpassen. De aanwezigheidsplicht voor online lessen hebben we afgeschaft, sommige studenten hebben geen goede internettoegang. Ook zijn we gestopt met deadlines voor opdrachten. Iedereen zit in andere omstandigheden. We willen vooral onze studenten niet in de steek laten.’
#Ukraine, Kharkiv. When Russia comes, the peaceful life is destroyed. The building of the Faculty of Sociology of Karazin National University is one fire. pic.twitter.com/GB1jPVUGcJ
— Hanna Liubakova (@HannaLiubakova) March 2, 2022
Op rustige plekken in Oekraïne wordt fysiek onderwijs gegeven, zeggen de onderzoekers. Maar wat in het westerse nieuws minder aan bod komt, is de binnenlandse vluchtelingenstroom in Oekraïne. Miljoenen trekken naar het westen en velen worden gehuisvest in scholen of universiteiten. Daardoor kan fysiek onderwijs vaak niet doorgaan.
Vechtende studenten
Sommige studenten vechten nu aan het front. Osypchuk kent er vijf, die hadden ook al ervaring door een militaire vooropleiding. ‘Er zijn vechtende studenten die na de oorlog gewoon weer verder willen studeren. Die vragen een verlenging aan. Veel studenten zijn actief in de bescherming van steden.’
Yakovlyev heeft contact met studenten die in de voorhoede vechten. ‘Eentje behoorde tot de troepen die als eerste Irpin en Boetsja betraden nadat de Russen waren verdreven. We weten nu wat er gebeurt onder Russische bezetting. De angst is groter, het verzet ook.’
Volodymyr Dubovyk is zijn woonplaats Odessa ontvlucht en bevindt zich in het westen van Oekraïne. Net als alle mannen tussen de 18 en 60 mag de hoogleraar Internationale Betrekkingen van de Odessa Metsjnikov Universiteit het land niet uit, tegelijkertijd is hij als professor vrijgesteld van dienst in het leger.
Volodymyr Dubovyk
Meer onderzoekers zitten in zo’n situatie, vertelt hij via Skype. Ook onderzoekers die gebruik zouden willen maken van een aangeboden onderzoeksplek op een Europese universiteit. Dubovyk kent Nijmegen van een symposium waar hij twintig jaar geleden als jonge onderzoeker aanwezig was. Hij spreekt vanuit een soort sanatorium waar hij onderdak heeft gevonden. In het Skypegesprek kijkt de Oekraïense dichter Taras Shevchenko vanaf een schilderij over zijn schouder mee.
‘We krijgen nog ons salaris’
Dubovyk oogt ontspannen. Hij staat volop media te woord, naar eigen zeggen van Thailand tot Chili. ‘We krijgen nog ons salaris van de universiteit, ik geef online les. Volgens mij zitten veel studenten in het buitenland, ik vraag niet eens meer waar iedereen zich bevindt. Op termijn gaat dit wel een probleem worden voor de universiteiten. We hebben betalende studenten en gefinancierde studenten. Als de betalende studenten naar een buitenlandse universiteit vertrekken of hun ouders geen inkomsten meer hebben, valt voor de universiteit ook een groot deel aan inkomsten weg en dat gaat banen kosten.’
‘Hoe het verder moet met mijn collega’s van de universiteiten van Charkiv en Marioepol weet niemand’
De Europese universiteiten zouden kunnen proberen samenwerkingen op te zetten met Oekraïense universiteiten om ze te steunen, zegt Dubovyk. Maar zomaar geld sturen naar Oekraïne is ingewikkeld. Dubovyk vertelt over de alternatieven. ‘Organiseer bijvoorbeeld een online rondetafelgesprek. Eerder was ik ook vaak deelnemer, maar nu krijg ik soms als steun een flinke vergoeding, daar kan ik dan een tijd mee vooruit. Dat kun je doen voor onderzoekers. Hoe het verder moet met mijn collega’s van de universiteiten van Charkiv en Marioepol weet niemand. De steden zijn verwoest, de universiteiten ook. Ze zullen ergens anders onderdak moeten zoeken. De toekomst ziet er grimmig uit.’
Maksym Yakovlyev is blij met de steun vanuit Europa en heeft nog wat suggesties. ‘Het Horizon Programma van de EU loopt door. Onderzoek doen is helaas onmogelijk in mijn situatie. Ik ben blij als ik een kort stuk kan lezen of schrijven. Normaal duurt publiceren heel lang, wetenschappelijke tijdschriften kunnen wellicht themanummers opzetten waarin Oekraïense wetenschappers korte stukken publiceren en hun ervaringen delen. En laat de Europese wetenschappers onze ambassadeurs zijn. Lobby dat Oekraïne lid wordt van de EU. Spreek je alsjeblieft uit en laat het verhaal uit Oekraïne horen.’ Anna Osypchuk is ook dankbaar voor de doorlopende financiering van verschillende projecten. ‘De Friedrich Naumann Foundation steunt ons en de Konrad Adenauer Stichting geeft nog beurzen. Verder zijn Erasmusprogramma’s verlengd voor Oekraïense studenten in het buitenland.’
Minder blij zijn de wetenschappers met de steun voor gevluchte Russen. ‘Ik begrijp dat er steun is voor Oekraïners en Russen bij jullie’, zegt Volodymyr Dubovyk. ‘Ik wil benadrukken dat de twee groepen een heel verschillend risico lopen. Het is hier in Oekraïne echt gevaarlijker dan in Rusland. Prima als er iets overblijft dat het naar een Rus gaat, maar geef alsjeblieft de Oekraïners voorrang.’
Ook Yakovlyev is fel. Hij pleit voor een strenge screening en geeft voorbeelden van Russen die vooral gevlucht zijn om minder last te hebben van sancties, maar wel gewoon Poetin blijven steunen. ‘Betaal onze vluchtelingen alsjeblieft niet uit hetzelfde fonds dat er is om Russische vluchtelingen te betalen. Dat voelt alsof we op één hoop worden gegooid en wij willen nu even niks met deze mensen te maken hebben.’
Osypchuk heeft besloten niet al het nieuws te volgen. ‘Dat zou me verlammen’
De drie wetenschappers gaan verschillend om met de oorlog. Dubovyk spreekt en schrijft veel, Yakovlyev volgt al het nieuws en vertelt tot in detail over moorden en verkrachtingen van de Russen om zijn wanhoop aan te geven. Osypchuk heeft juist besloten niet al dat nieuws te volgen. ‘Dat zou me verlammen. Ik heb mijn emotionele stabiliteit nodig. Ik ben als onderzoeker naar populisme gefascineerd of er iets in de Russische cultuur te vinden is dat dit alles verklaart. In november was ik nog in Brussel voor ons gezamenlijke Horizon-onderzoek naar overeenstemming in de EU bij het buitenlandbeleid. Dat leek er toen amper te zijn, het is maf hoe snel dat is veranderd. Ik heb collega’s die al voor deze invasie interviews afnamen met Oekraïners over hoe ze dachten over Russen, Russische militairen en de Russische elite. Het is interessant om te zien wat hun standpunt nu is.’
Mijnen in de zee
Dubovyk kijkt vanwege de ligging van Odessa met interesse naar alle gebeurtenissen rond de Zwarte Zee en de rol van Turkije in de onderhandelingen. ‘De Russen willen graag de zuidkant van Oekraïne bezetten, maar voor onze nationale import verandert er dan niks. Er was al geen import via de zuidelijke havens, omdat de Russen de havens blokkeren. Sterker nog, er zitten 94 buitenlandse schepen al lange tijd vast in die havens. Er wordt nu gesproken over een soort van konvooi zodat die schepen weg kunnen. Daarnaast hebben de Russen veel mijnen in de Zwarte Zee gelegd, die zijn in een storm ook nog eens alle kanten op gaan drijven, naar verluidt zelfs tot aan de Bosporus.’
Turkije speelt de rol van bemiddelaar in de oorlog. Dubovyk is daar sceptisch over. ‘Turkije heeft er belang bij dat het conflict binnen de perken blijft. Ze profiteren volop van de oorlog. Zo verkopen ze Oekraïne drones en helpen ze een fabriek op te zetten. Daarnaast drijven ze ook handel met Rusland en bieden ze Russische oligarchen en toeristen aan naar Turkije te komen.’
Untermenschen
Vanwege hun onderzoek volgen de academici al veel langer de activiteiten en retoriek van Rusland ten opzichte van Oekraïne. Toch zijn ook zij nog verbaasd over de toon die inmiddels wordt aangeslagen. Yakovlyev haalt de recente opinie aan van het Russisch staatspersbureau Ria Novosti waarin adviezen staan om Oekraïne te ‘denazificeren’. Meermaals wordt daarin het onderwijs genoemd als veroorzaker van het ‘Oekraïense nazisme’. Yakovlyev: ‘Ze gebruiken zelf nazi-termen, waarin ze ons untermenschen noemen. Ze maken de weg vrij voor een vernietigingsoorlog.’ Osypchuk heeft met interesse onderschepte gesprekken tussen Russische militairen en hun moeders of vrouwen geluisterd. ‘Het is zo kil. Het gaat er ook vooral over wat ze mee naar huis kunnen nemen vanuit Oekraïne.’
Citizens of Cherhihiv region welcome Ukrainian troops back. Tears of relief and deliverance. pic.twitter.com/ge1VCwx4So
— volodymyr dubovyk (@VolodymDubovyk) April 5, 2022
Over de toekomst van hun universiteiten zijn de wetenschappers onzeker. Osypchuk: ‘Als eerste moet de fysieke schade aan de gebouwen worden hersteld. Daarna moet er een soort Marshall-plan voor de universiteiten komen. Maar ik snap ook wel dat in de heropbouw van ons land de universiteiten misschien niet bovenaan staan op de prioriteitenlijst.’ Dubovyk hoopt op een langdurig staakt het vuren, al heeft hij net als zijn collega’s weinig vertrouwen in de onderhandelingen. ‘De sancties hebben echt veel tijd nodig om effect te hebben. Er gaan nog meer dingen aan het licht komen die in het geheim zijn gebeurd. Boetsja zal niet de laatste plek zijn waar zulke beelden vandaan komen. Dit gaat voor vele generaties effect hebben.’
Op adem komen
De wetenschappers dromen van de tijd dat ze weer kunnen reizen. Al voor de coronacrisis had ieder van hen vele congressen en buitenlandse bezoeken op de agenda staan. Ze zien er naar uit om in het buitenland op adem te komen. Yakovlyev verbleef lang in Maastricht en spreekt enkele woorden Nederlands. ‘Dat zou mooi zijn, als we de overwinning behalen – want dat is mijn hoop – dat ik een tijdje naar Nederland kan en de universiteiten kan bezoeken.’ Dubovyk heeft de uitnodigingen om te spreken al op zak. Onderkoeld zegt hij: ‘Ik kan straks op tournee.’
Journalist Alex van der Hulst interviewde deze wetenschappers via Skype voor Vox Magazine, ons zusterblad van de Radboud Universiteit in Nijmegen.