Jessica Roitman is al twee jaar hoogleraar Joodse studies aan de VU, maar vanwege corona houdt ze pas op 29 maart haar oratie. Ze onderzoekt de rol van Joden in de Nederlandse koloniën, met name die in het Caraïbisch gebied, weet veel over de geschiedenis van Sefardische en Asjkenazische Joden in Amsterdam, maar het aandachtsgebied vanuit haar leerstoel is breder, zegt ze. “Ik geef vakken over Joodse geschiedenis, religie, maar hou me bijvoorbeeld ook bezig met antisemitisme en islamofobie.”
In de media verschijnen vaak verontrustende berichten over het toenemende antisemitisme in Nederland. Hoe ziet Roitman dat? “Het is altijd moeilijk de cijfers over antisemitisme goed te duiden, want er zijn verschillende organisaties die dat in kaart brengen, met elk een eigen manier van verzamelen, een andere definitie, de focus verschilt, en het gaat vaak om zelf gerapporteerd antisemitisme, waarbij de context vaak onduidelijk is.”
‘Het feit dat Joden in Nederland zich niet veilig voelen, is zeer verontrustend’
Belangrijker dan cijfers en of het antisemitisme nou wel of niet toeneemt vindt Roitman het feit dat Joden zich in Nederland niet veilig voelen. “Dat hetzelfde antisemitisme dat er altijd was, steeds weer in andere vormen de kop opsteekt. Het gaat altijd om de angst voor Joodse wereldheerschappij, en tijdens de coronacrisis ook weer.” Ze zegt dat mensen weliswaar niet expliciet over Joden spreken, ze hebben het over globalisten die corona hebben gecreëerd om de mensheid te onderwerpen. “Dan wordt er gewezen naar Israël, dat een van de eerste landen was die begonnen met vaccineren, en daarin zien mensen dan het bewijs dat de Joden erachter zitten. Precies zoals dat ging in de middeleeuwen, als er een pestepidemie uitbrak.”
Eeuwige buitenstaanders
Hoewel Joden al sinds de zestiende eeuw onlosmakelijk deel uitmaken van de Amsterdamse bevolking, blijft men ze altijd als buitenstaanders zien, constateert Roitman. “Ieder onderzoek wijst dat weer uit, dat zodra mensen zich bedreigd voelen in hun identiteit, de woede daarover zich richt op de buitenstaander, en Joden zijn altijd de buitenstaanders, dat is een constante in de geschiedenis, ook in tolerante landen als Nederland.”
“Die Nederlandse tolerantie is niet oneindig, dat zie je aan het feit dat tijdens de Shoah in vergelijking met andere landen een relatief groot percentage Joden is gedeporteerd en vermoord. Niet dat Nederland antisemitischer is dan de rest, de oorzaak is de efficiënte Nederlandse bureaucratie. Van iedere inwoner was netjes naam, religie en woonadres geregistreerd.”
Joden in Suriname en op Curaçao
Het huidige onderzoek van hoogleraar Jessica Roitman focust zich op de Joodse gemeenschappen in de Nederlandse koloniën in het Caraïbische gebied en in Suriname. Roitman: “De Nederlanders hadden kolonisten nodig, maar niemand wilde naar West-Indië. Dus spoorden ze Joden aan om naar West-Indië te gaan, niet alleen in Nederland maar ook in bijvoorbeeld Italië. Op plakkaten werd Joden meer vrijheid beloofd om hun religie en cultuur te beoefenen en privileges die ze zelfs in het tolerante Amsterdam niet hadden. In de achttiende eeuw maakten ze een derde tot de helft uit van de witte gemeenschap - op zich maar een zeer klein deel van de bevolking die vooral uit zwarte totslaafgemaakten bestond. Joden zijn dus een belangrijke factor geweest in de kolonisatie van Suriname en Curaçao.”
Roitman ziet wel een neiging in Nederland om van het eigen antisemitisme weg te kijken. “Ik noem dat het Anne Frank-effect, het geloof dat iedere Nederlander Joden verborg en in het verzet zat. Maar Anne Frank was verraden, laten we dat niet vergeten, wat er ook in dat belachelijke boek wordt beweerd [Het verraad van Anne Frank, PB], dat de familie Frank zou zijn verraden door een andere Jood. Nee, ik denk niet dat dat boek antisemitisch is, het is gewoon ondeugdelijk onderzoek. Haastwerk, om snel heel veel geld te verdienen.”
Toen Roitman, van oorsprong Amerikaans, net in Nederland was, verbaasde het haar hoe weinig Nederlanders weten over Joden en de Joodse religie. “Ik zag dat zelfs aan mijn eigen faculteit – Religie en Theologie – waar dus iedereen met religie bezig is. Toen er een heidag werd georganiseerd, was dat precies op Jom Kipoer, de belangrijkste Joodse feestdag. Ik zoek er niks kwaads achter, iedereen was er erg verlegen mee toen ik erop wees, maar het laat zien hoe onbekend Joden zelfs daar zijn.”
Tot haar achttiende heeft Roitman in de Amerikaanse staat Kentucky gewoond, in het zuidoosten van de VS, midden in de protestantse Biblebelt. “Ik speelde voetbal op een vrij hoog niveau, en toen bleek dat een voetbaltoernooi tijdens Jom Kipoer was gepland, hebben ze dat speciaal voor mij op een andere datum gepland. Ik denk niet dat ze dat in Nederland ook zouden doen. Dan zouden ze toch zeggen: sorry, maar we kunnen niet voor één persoon alles omgooien.”
Kennis helpt in de strijd tegen antisemitisme
“Joden zijn voor protestantse christenen belangrijk”, legt Roitman uit, “vanwege de Joodse wortels van het christendom, en in Amerika is de Joodse invloed op de cultuur enorm. Veel van mijn studenten aan de VU zijn ook geïnteresseerd in het Jodendom vanuit een christelijk perspectief. Mijn vak Jewish Studies laat zien dat het Jodendom meer behelst dan alleen die invalshoek.” Ziet Roitman het als haar missie de kennis van het Jodendom te verbreden? “Alleen christenen doen aan missies”, lacht ze. “Ik zou het fijn vinden als studenten meer geïnteresseerd raken in de Joodse geschiedenis en cultuur, dat het Jodendom zich uitstrekt voorbij de heilige geschriften.”
“Veel mensen denken dat Joden er allemaal uitzien als ik, als witte mensen met donker krulhaar, een Duits- of Slavisch klinkende naam. Asjekanizische Joden met Oost-Europese wortels. Dat wil ik mijn studenten ook graag leren: dat Joden een zeer diverse groep vormen, Sefardische Joden met wortels in Spanje en Portugal en Mizrahi-Joden uit Noord-Afrika en het Midden-Oosten, Joden uit Ethiopië, enzovoort. Mensen reageren verbaasd als ze horen dat er zwarte en Aziatische Joden zijn.”
‘Joden gelden als een sinistere kracht die ons wil overheersen’
Ze ziet dat haar colleges hun vruchten afwerpen. “Met een student die van Marokkaanse afkomst is, praatte ik veel over islamofobie. Toen hij op vakantie ging naar de stad waar zijn ouders vandaan kwamen, kwam hij terug met foto’s van de Joodse begraafplaats in die stad. Hij bleek gefascineerd te zijn geraakt door het gedeelde verleden van Joden en moslims in Marokko. Ik zie dat vaker, die fascinatie bij mensen zodra ze iets meer te weten komen over Joden. Ik denk daarom zeker dat meer kennis helpt in de strijd tegen antisemitisme.”
Ziet Roitman parallellen tussen antisemitisme en islamofobie? “In de zin dat moslims de ander zijn en dus worden gezien als een bedreiging, absoluut”, antwoordt ze. “Het idee dat ze weer voor de poorten van Wenen staan, zoals in 1683, heerst sterk onder islamofoben. Maar moslims waren door de eeuwen heen altijd een bedreiging van buitenaf. Joden zijn een bedreiging van binnenuit. Joden gelden als een sinistere kracht die ons wil overheersen, moslims worden meer gezien als een bedreiging van onze identiteit, die onze steden veranderen, dat heb je met Joden volgens mij niet meer, maar de oorsprong is wel vergelijkbaar.”
Slechte grap
In Amerika maken Joden meer deel uit van het publieke leven. “Het is een religieus land, waar je ook openlijk Joods kunt zijn, al besef ik goed dat ook in Amerika het antisemitisme toeneemt”, aldus Roitman. “Hier in Nederland voelen mensen zich duidelijk niet op hun gemak,als je zegt dat je Joods bent. Ze weten zich geen houding te geven, veranderen van onderwerp of maken een slechte grap”, beweert ze. En ze verklaart dat doordat Nederland zich nooit rekenschap heeft gegeven van zijn antisemitische verleden, zoals Duitsland wel heeft gedaan. “Het heeft dus te maken met een zeker schuldgevoel. Maar het komt ook doordat seculiere Nederlanders, behalve misschien in de Biblebelt, religie niet als deel van hun identiteit zien. Religie hoort niet bij het openbare leven. Voor veel hoogopgeleide mensen in de Randstad staat religie gelijk aan extremisme en achterlijkheid.”