‘Minister De Jonge moet zelf ook geen nepnieuws over vaccins verspreiden’, schreef klinisch psycholoog Colin van der Heiden. Volgens deze wetenschapper laat Hugo de Jonge het na om de burger ‘juist en volledig’ te informeren. Klopt dat wel?

Van der Heiden stelt dat De Jonge niet kan zeggen dat de vaccins veilig zijn. Daar heeft de hoogleraar een punt: elke medische (be)handeling heeft bijwerkingen. Dat geldt voor medicijnen, vaccins, operaties en zelfs voor ziekenhuisonderzoeken. Honderd procent veiligheid bestaat niet. Elke medische afweging is een kosten-batenanalyse: wegen de voordelen op tegen de nadelen? Dat had De Jonge beter kunnen uitleggen.

Trombose na de anticonceptiepil

Een voorbeeld: het AstraZeneca-vaccin werd stopgezet omdat twee op de miljoen mensen trombose ontwikkelden die toegeschreven kan worden aan het vaccin, ongeveer vergelijkbaar met het risico op trombose tijdens een zwangerschap. Het slikken van de anticonceptiepil zorgt bij 500 tot 1000 op de miljoen vrouwen voor trombose.

Maar Van der Heidens kritiek dat de opmerking van De Jonge over de veiligheid van de vaccins ‘niet overeenkomt met de stand van het wetenschappelijk onderzoek naar de vaccins’ is suggestief en alarmistisch. Van der Heiden schrijft: ‘Zo is er nog onvoldoende bekend over de mate waarin vaccins beschermen tegen infecties en vooral tegen virusoverdracht’. Dat is er nu juist wel: de data laten zien dat vaccinatie zeer effectief is tegen ernstige complicaties van de ziekte en het risico op overlijden. Is de effectiviteit 100 procent? Nee, het genuanceerde verhaal luidt dat je niet over de effectiviteit van een vaccin kunt spreken als een welles-nietesspelletje.

Immuunsystemen zijn niet hetzelfde

Een vaccin werkt bij verreweg de meeste mensen, maar is afhankelijk van de kwaliteit van het immuunsysteem van het individu, en die verschilt. Hoe ouder, hoe groter de kans dat de kwaliteit van het immuunsysteem afneemt. In sommige gevallen zal het vaccin iets minder beschermen, maar nog altijd beter dan wanneer iemand niet is gevaccineerd. Hoe meer mensen beschermd zijn, hoe minder kans het virus heeft om zich te verspreiden. Dan ontstaat er groepsimmuniteit. Zoals bij de ziekte polio: de meeste mensen die na 1950 in Nederland of een ander westers land geboren zijn, zijn als kind gevaccineerd. Hierdoor komt polio in Nederland niet meer voor.

Nog opmerkelijker voor een hoogleraar is de volgende passage van Van der Heiden: ‘Er is dus nog zoveel onbekend, dat definitieve uitspraken over werkzaamheid en veiligheid niet mogelijk zijn. Dit wordt onderstreept door het feit dat het European Medicine Agency (EMA) de vaccins voorlopig heeft goed gekeurd tot 2023. Pas dan zijn de onderzoeken afgerond.’

Vast stramien van vier fasen

Tja. Een wetenschapper zou beter moeten weten. Onderzoek naar een nieuw medicijn of vaccin verloopt al tientallen jaren volgens een vast stramien van vier fasen. De eerste drie fasen zijn daarbij het belangrijkst: daarin worden de effectiviteit en veiligheid van de vaccins onderzocht op grote groepen mensen. Zodra deze fasen succesvol zijn doorlopen en het vaccin als veilig en effectief is bestempeld, mag het vaccin aan de bevolking worden verstrekt.

Dit punt is bereikt voor de vier vaccins die in Nederland mogen worden toegediend (Pfizer, Moderna, AstraZeneca en Janssen). De laatste fase, fase 4, is bedoeld om het vaccin te optimaliseren: hoe kan het vaccin nóg effectiever worden ingezet? Je zou ‘fase 4’ een extra evaluatie kunnen noemen. Zo gaat het ook met andere middelen, van pijnstillers tot chemotherapie. Niets experimenteels dus, maar wetenschap zoals die al decennialang wordt bedreven.

Het verwijt van Van der Heiden dat De Jonge zélf nepnieuws verspreidt, klinkt natuurlijk leuk voor de bühne. Met zo’n pakkende oneliner weet je van tevoren dat je aandacht zult genereren. Juist wetenschappers hebben de plicht om het publiek genuanceerd voor te lichten en te beschermen tegen desinformatie. Dat is hier, helaas, nagelaten.

Aliëtte Jonkers is medisch journalist en Bernard Leenstra is arts-onderzoeker en huisarts in opleiding.

ILLUSTRATIE: BAS VAN DER SCHOT