De brute en schandalige moord op de Franse leraar Samuel Paty, die in een les over vrijheid van meningsuiting spotprenten over Mohammed liet zien, trok diepe schokgolven door Europa. Deze moord is daarom zo kwalijk omdat hij het onderlinge vertrouwen tussen de partijen ondermijnt waarop onze verdraagzaamheid berust; dezelfde tolerantie die het samenleven van meerdere godsdiensten, waaronder de islam, in Europa mogelijk maakt.

De kern van die tolerantie is dat personen en groepen in hun eigen ruimtes de leefregels van hun godsdienst of levensbeschouwing mogen volgen, zolang zij daarbij de wet niet overtreden. Het publieke domein blijft voor allen gelijkelijk toegankelijk en is dus feitelijk seculier. Daarbij gaat het om de politiek, en de publieke ruimte inclusief openbare diensten zoals overheidsgebouwen, scholen en ziekenhuizen.

Geweldsspiraal dreigt

Temidden van de begrijpelijke roep om tegenmaatregelen en vergelding komt het er voor de autoriteiten nu op aan vooruit te kijken en zo snel mogelijk dit vertrouwen bij alle partijen te herstellen. Anders dreigt een spiraal van geweld die in het slechtste geval het einde betekent van de godsdienstige verdraagzaamheid zoals wij die kennen. De hoeksteen van dit onderlinge vertrouwen is de wet: elke geloofsuitoefening is toegestaan zolang de wet niet overtreden wordt.

De overheid moet daarom nu zonder uitzondering bewaken dat zijzelf en alle anderen in hun reactie de wet strikt respecteren. Maatregelen tegen mogelijke plegers van vergelijkbare daden die bij de politie in beeld zijn, zijn gepast en moeten streng en doortastend zijn. Maar ze dienen bijvoorbeeld het vermoeden van onschuld en privacygrenzen te respecteren.

Eigenrichting bestraft

Er mag geen schijn ontstaan dat de situatie tot een heksenjacht op bepaalde godsdiensten of etniciteiten zou leiden, want dan raakt ons gedeelde vertrouwen in de wet nog verder in gevaar. Eventuele eigenrichting door burgers, mocht deze plaatsvinden, moet door de overheid meteen bestraft worden, en ook dit precies volgens de wet.

Alles moet gericht zijn op herstel van het respect voor de wet en voor de geschreven en ongeschreven regels van onze praktijk van verdraagzaamheid. Hopelijk blijkt dan dat het systeem onder onze tolerantie niet alleen een mooi ideaal voor bij mooi weer is, maar ook de tanden heeft om zichzelf overeind te houden als het respect en vertrouwen in deze regels door een monster worden aangevallen.

De auteur is historicus aan de VU en doet onderzoek naar tolerantie.