De overheid besloot in november het aantal verkooppunten voor tabak fors te verminderen, maar voorlopig ziet ze af van een vergunningsstelsel voor tabaksverkoop. Een gemiste kans, want dat kan tabaksgebruik verder terugdringen, laat onderzoek van het Amsterdam UMC en het Trimbos-instituut zien.

Sinds het Nationaal Preventie-akkoord van eind 2018 heeft het ministerie van VWS zich ten doel gesteld om voor 2040 een rookvrije generatie te bereiken. Dit houdt in dat kinderen niet meer roken en minder dan 5 procent van de volwassenen nog rookt.

Concreet wil de overheid de volgende stappen zetten: in 2022 verdwijnen de tabaksautomaten, het jaar daarna stopt de onlineverkoop van sigaretten en in 2024 mogen supermarkten geen rookwaren meer verkopen. Daarna, tot 2030, moet het aantal verkooppunten verder afnemen, waarbij de vooruitzichten zijn dat tabaksverkoop in tankstations aan banden wordt gelegd en verkoop alleen nog in tabaksspeciaalzaken is toegestaan.

Contrast

Een vergunning om tabak te mogen verkopen is geen onderdeel van de plannen. Vreemd, al jaren is een vergunning nodig voor alcoholverkoop, maar tabak mag door iedere winkel worden ingekocht en verkocht. Dit staat in groot contrast met de schadelijkheid van tabak. Roken is nog altijd de belangrijkste vermijdbare oorzaak van onder andere kanker en hart- en vaatziekten. Jaarlijks overlijden bijna 20.000 Nederlanders aan de gevolgen van roken. Maar voor de verkoop van een dergelijk dodelijk product is geen vergunning nodig, terwijl de overheid daaraan de nodige voorwaarden kan verbinden.

Zo is het een effectieve manier om te voorkomen dat tabaksverkooppunten te dicht bij scholen liggen of zich concentreren in achterstandswijken. Verder kan de overheid het aantal vergunningen op termijn inperken, zodat de verkoop gefaseerd wordt teruggebracht. We weten nu niet hoe de markt zal reageren op beperkingen. Als tabak niet meer in de supermarkten verkocht mag worden, zijn er mogelijk ondernemers die in het gat springen, waardoor het aantal verkooppunten niet afneemt. Dit zou het probleem enkel verplaatsen, niet oplossen.

Een vergunningstelsel maakt het ook gemakkelijker het bestaande tabaksbeleid te handhaven, zoals het verbod op de verkoop aan minderjarigen en op het uitstallen van en reclame maken voor tabak. Het motiveert verkopers zich aan regelgeving te houden; bij overtredingen kunnen ze hun vergunning verliezen.

Strenge eisen

Er is steeds meer wetenschappelijk bewijs dat een vergunningstelsel bij kan dragen om het roken door jongeren te ontmoedigen. Dit is aangetoond in Californië, waar het invoeren van strengere vergunningseisen werd geëvalueerd. Het strookt bovendien met bewijs uit studies die laten zien dat jongeren die in buurten wonen met weinig tabaksverkooppunten minder risico lopen om te beginnen met roken.

Nederland aarzelt over een vergunningsstelsel, omdat het een verkeerd signaal zou geven: een brevet van goedkeuring door de overheid voor de verkoop van tabak. Maar met een vergunningstelsel laat de overheid juist zien dat zij de situatie van vrije verkoop tegengaat en meer grip krijgt op het aantal verkooppunten. Als ze duidelijk communiceert over doelen en argumenten voor invoering van een vergunningstelsel, zal ze daar zeker veel draagvlak voor vinden in de samenleving.

Enkele Europese landen hebben al met succes vergunningen ingevoerd, zoals Finland in 2009. Het aantal verkooppunten is daar aanzienlijk gedaald en er is, net als in Nederland, veel maatschappelijke steun om kinderen te beschermen tegen de gevaren van tabak.

Ook Finland wil een rookvrije generatie voor het jaar 2030. Onze rookvrije generatie wordt een stuk haalbaarder als ook wij tabaksverkoop vergunningsplichtig maken.

Mirte Kuipers is onderzoeker sociale geneeskunde aan Amsterdam UMC en Marc Willemsen is programmahoofd tabak, Trimbos-instituut.

ILLUSTRATIE BAS VAN DER SCHOT