Kerken en kerkleiders zouden zich over de oorlog in Oekraïne duidelijker uit moeten spreken. Zij beperken zich nu tot oproepen tot een gebed om vrede. Maar in het conflict speelt religie een grote rol, en de patriarch van Moskou misbruikt het christelijk geloof om Poetins streven naar gebiedsuitbreiding te legitimeren. Kerken en kerkleiders zouden moreel leiderschap moeten tonen en de patriarch moeten oproepen tot trouw aan het evangelie. Dat evangelie leert iets anders dan het streven naar een groot imperium.

Al jarenlang staat de patriarch van Moskou bekend om zijn innige banden met Poetin en steunt hij diens politiek. Volgens hem bewaakt Poetin de Russische cultuur en behoedt hij het land voor onheil. De kerk is een belangrijke steunpilaar voor de politiek van Poetin en zij helpt hem aan draagvlak. De kerk verschaft Poetin electorale steun en een religieus verhaal om zijn invasie in Oekraïne te rechtvaardigen.

Oorsprongsmythe

In zijn zondagse preken hamert de patriarch van Moskou op de eenheid van Kyiv en Moskou en spreekt hij over het heilige Russische rijk. Het conflict tussen Rusland en Oekraïne is deels religieus: met de zegen van de patriarch van Moskou streeft Poetin naar het vestigen van een jurisdictie van het groot patriarchaat van Moskou.

Het belangrijkste ingrediënt van het verhaal om een oorlog tegen Oekraïne te rechtvaardigen, is een sterk geïdeologiseerde oorsprongsmythe. Grootvorst Vladimir zou zich in 988 hebben bekeerd tot het christendom en toen ook het volk hebben laten dopen in de Dnjepr.

Gewapenderhand streven naar het herstel van een groot rijk is een pervertering van het evangelie

Dat moment zou de oorsprong markeren van de Russische staat en dat moment legitimeert nu het streven om Kyiv bij Moskou te voegen. Een bepaald religieus verhaal legitimeert dus het streven naar een werelds imperium. Tegen deze verknoping van christelijk geloof en streven naar een groot Russisch rijk zouden kerken en kerkleiders zich moeten uitspreken. Dit raakt naar onze overtuiging aan het belijden van de kerk. Sterker nog, het is een pervertering van het belijden van de kerk.

Gebed is niet genoeg

De kerk bereidt zich deze weken voor op Pasen, gedenkt het lijden en sterven en de opstanding van Christus. Dat verhaal gaat over de bereidheid van Christus zichzelf te vernederen tot de dood aan het kruis. Dat is de kern van de christelijke boodschap: bereidheid tot zelfopoffering, tot zelfontlediging, tot ultieme nederigheid ten bate van anderen.

Die boodschap staat haaks op het streven naar een werelds rijk. Het gewapenderhand streven naar het herstel van een groot rijk, waarin kerk, volk en natie samenvallen, is een pervertering van de kern van het evangelie. Het lijden en de opstanding van Christus verbindt gelovigen met elkaar, en deze verbondenheid doet de scheiding op basis van politiek, religie, etniciteit, gender of anderszins teniet.

Het is mooi dat kerken en kerkleiders oproepen tot een gebed om vrede. Het is mooi dat de gedachten van kerkleiders uitgaan naar slachtoffers in Oekraïne. Maar dat is niet genoeg. Kerken, katholiek, protestants en orthodox, moeten zich uitspreken over de wijze waarop de patriarch van Moskou het evangelie misbruikt om redeloos geweld te legitimeren. En ook op lokaal en institutioneel niveau moeten de kerken zich expliciet uitspreken tegen de politisering van religie en tegen een gewelddadige escalatie tussen christenen van Russische en Oekraïense afkomst.

In 2013 verplichtten de lidkerken van de Wereldraad van Kerken, ook de orthodoxe kerken, zich ertoe elkaar aansprakelijk te houden voor hun trouw aan het evangelie. Het moment om die zelfverplichting in te lossen is nu gekomen. Kerken en kerkleiders moeten moreel leiderschap tonen en het misbruik van het christelijke geloof door de patriarch van Moskou veroordelen.

Katja Tolstoj en Mirjam van Veen zijn hoogleraren aan de faculteit Religie & Theologie.

Mede namens Paul van Geest, bijzonder hoogleraar Augustijnse studies, en Peter-Ben Smit, hoogleraar contextuele Bijbelinterpretatie aan de VU.

ILLUSTRATIE: BAS VAN DER SCHOT