Het overkwam me onlangs weer. Ik had m’n studenten een opdracht gegeven waarin ze een artikel over het verschil tussen wetenschap en pseudowetenschap moesten analyseren. Nakijken was frustrerend: veel studenten bleken het centrale punt maar matig te hebben begrepen. Ik dacht bij mezelf: ‘Ik heb dit toch allemaal uitentreuren behandeld in de colleges; waarom letten ze niet beter op?’ Dit riep een ander voorval in herinnering. Ik verzorgde samen met een vriend een avond over geloof en wetenschap in onze kerkelijke gemeente. Ik was een gloedvol maar, zo begreep ik pas later, ook nogal abstract betoog aan het afsteken. Mijn vriend onderbrak me tot een paar keer toe met: ‘Jeroen, heb je een voorbeeld hiervan?’ Hij besefte veel beter dan ik dat abstracties minder goed overkomen.

Ik maakte twee keer dezelfde denkfout. Als mensen maar beter zouden zijn – als ze maar beter zouden luisteren, nadenken, handelen – dan zouden problemen verdwijnen als sneeuw voor de zon. Of eigenlijk: als andere mensen maar beter zouden zijn, dan zouden we geen problemen hebben. Als mijn studenten maar beter hadden opgelet, zouden ze die fout niet maken. Als mijn publiek maar beter zou luisteren, konden ze me zeker volgen. Laten we deze denkfout de ‘drogreden van betere mensen’ noemen.

Steeds zijn het andere mensen die beter moeten zijn

Als je erop gaat letten, zie je de drogreden van betere mensen overal, in het klein en groot. Een ruzie thuis ligt aan de onredelijkheid van je partner of kinderen. Als ze niet zo koppig en onnozel zouden zijn, zouden ze je natuurlijk meteen gelijk geven. Hetzelfde geldt trouwens voor collega’s die niet direct zien dat jouw aanpak handiger is. De politiek levert ook voorbeelden te over. Op de uiterste rechterflank is het een gevleugeld thema dat we beter geïntegreerde migranten nodig hebben, terwijl men bij progressief links aandringt op burgers die zich beter bewust zijn van hun impliciete neiging tot discriminatie en uitsluiting van allerlei minderheden. Steeds zijn het andere mensen die beter moeten zijn.

Ook de corona-aanpak staat op onderdelen bol van de betere mensen drogreden. Hugo de Jonge liet zich de laatste maanden herhaaldelijk ontvallen dat hij niet kan begrijpen, nee, zelfs niet wíl begrijpen, waarom mensen zich niet laten vaccineren. Betere mensen zouden geen vaccinweigeraars zijn. Een OMT-advies van eind november tekende op dat het naleven van de basismaatregelen dé wijze was om strengere maatregelen te voorkomen. En, ik citeer de hoofdletters van Jaap van Dissel en collega’s, 'DE ENIGE WIJZE' om dat te voorkomen!” Met andere woorden: de oplossing voor de crisis zijn gehoorzamere, betere burgers.

Nu is het ongetwijfeld waar dat we minder problemen zouden hebben als iedereen zich keurig aan de wet, aan fatsoensnormen en aan afspraken hield. Dus waarom stel ik hier dan dat het een denkfout is om te zeggen dat betere mensen de oplossing zijn? Allereerst omdat het vaak een manier is om jezelf comfortabel buiten schot te houden. Het zijn altijd andere mensen die beter moeten zijn en niet jijzelf. Het ligt niet aan mijn college-aanpak, maar aan de gebrekkige aandacht van mijn studenten. Het ligt niet aan het zwalkende coronabeleid of de haperende communicatie, maar aan koppige mensen die geen prik willen en de regels niet volgen. De drogreden van betere mensen is, kortom, een al te gemakkelijke manier om kritiek op je eigen optreden weg te wuiven en gezonde zelfreflectie te vermijden.

Ook met de stelligste goede voornemens over gezond eten ziet een pizza in de supermarkt er om vijf uur ’s middags er gewoon superlekker uit

Ze doet daarnaast geen recht aan het gegeven dat gedrag door veel meer bepaald wordt dan individuele opvattingen, plannen, wilskracht en keuzes. Ook met de stelligste goede voornemens over gezond eten ziet een pizza in de supermarkt er om vijf uur ’s middags er gewoon superlekker uit. Zelfs wie het volste vertrouwen in het OMT heeft, staat niet te springen om weer 3 euro uit te geven aan een wattenstaaf die je oncomfortabel diep in je neusgaten moet steken. Gedrag ontstaat uit complexe wisselwerkingen met je omgeving, sociale groepen en identiteiten, verleden, en vele andere factoren. Het is dus een illusie om te denken dat beter gemotiveerde, slimmere, verantwoordelijkere, gehoorzamere mensen de oplossing voor alle problemen zijn.

De een z’n betere mens is de ander z’n schrikbeeld

De drogreden van betere mensen is ook naïef. Die betere mensen waar we van dromen hebben nog nooit bestaan en gaan er ook niet komen. Mensen zullen zich nooit perfect aan regels en afspraken houden, hoe goed je ze ook onderbouwt en uitlegt en hoezeer je de omgeving er ook op inricht. Het is een gemeenplaats, maar we zijn allemaal regelmatig eigenwijs, grillig, egoïstisch, kortzichtig, feilbaar, bevooroordeeld of gewoon een beetje dom. Bovendien: de een z’n betere mens is de ander z’n schrikbeeld. De goed geïntegreerde migrant van rechts is voor links misschien wel de neoliberale berekenende burger, terwijl de zelfkritische, naar gelijkheid strevende modelburger van links voor rechts een ‘woke’ fanaticus is. We gaan het niet eens worden over wat betere mensen zijn.

Mijn advies voor het nieuwe jaar: stop met dromen over betere mensen

Wie wat voor elkaar wil krijgen, kan beter stoppen met fantaseren over betere mensen en opletten wat échte mensen denken, willen en doen. Daarvoor moet je naar elkaar luisteren, je verplaatsen in andermans leefwereld, iemand anders soms z’n eigenwijsheid en onhebbelijkheden gunnen en geduld met elkaar hebben. Medemens zijn. Misschien wel je naaste proberen lief te hebben als jezelf, als ik een hooggestemd ideaal mag aanhalen. Mijn advies voor het nieuwe jaar: stop met dromen over betere mensen. Daar kun je zelf alleen maar beter van worden.

Jeroen de Ridder, universitair hoofddocent filosofie aan de VU, bijzonder hoogleraar christelijke filosofie, Rijksuniversiteit Groningen, voorzitter De Jonge Akademie KNAW.

Dit opiniestuk is eerder verschenen in het Nederlands Dagblad.