De tekorten op de arbeidsmarkt worden steeds nijpender. In de kinderopvang zijn de personeelstekorten misschien wel het meest schrijnend. De afgelopen zomer stuurden opvanglocaties geregeld groepen kinderen naar huis of zagen zich zelfs genoodzaakt de deuren te sluiten. Volgens de Brancheorganisatie Kinderopvang zoekt men op de korte termijn 4.000 tot 4.500 extra arbeidskrachten om de komende tijd de roosters rond te krijgen. Opvallend is ook dat zij hun hart vasthouden voor wat gaat komen de komende jaren: het kabinet wil de opvang ‘bijna gratis’ maken. Dan zouden circa 32.000 extra medewerkers nodig zijn voor de groeiende vraag naar kinderopvang.

Het regeerakkoord is duidelijk. Kinderopvang wordt bijna gratis. Er komt een inkomensonafhankelijke vergoeding voor kinderopvang van 95 procent van de kinderopvangprijs. Ook wordt de koppeling met gewerkte uren losgelaten. Nu is de huidige staffel behoorlijk progressief. Deze maatregel pakt dus vooral positief uit voor hogere inkomens. Volgens sommige berekeningen gaan lagere inkomens er zelfs op achteruit, maar dit hangt af van de precieze uitwerking. Feit is wel dat lagere (midden)inkomens niets opschieten met dit plan, of dat ze zelfs averechts uitpakken voor deze groep.

Evaluaties van kinderopvanghervormingen hebben geleerd dat het extra arbeidsaanbod dat hiermee gemoeid is, veel kleiner is dan de verschuiving van informele opvang – bijvoorbeeld door de grootouders – naar formele opvang. Het laatste effect wordt versterkt doordat als gevolg van de kabinetsplannen niet-werkenden ook gratis kinderopvang gaan ontvangen.
Interessant is een evaluatie uit 2009 door de Stichting Economisch Onderzoek naar de intensivering van de kinderopvangtoeslag in 2006 en 2007. Voor de hogere inkomens of opgeleiden werd een verlaging van de kinderopvangtoeslag vooral gebruikt voor het ‘witten’ van de betaalde of onbetaalde oppas. Maakte in 2004 53 procent van hoger opgeleide moeders met jonge kinderen gebruik van formele opvang, in 2008 was dit 71 procent. Dit terwijl volgens dit onderzoek deze groep amper meer participeert in uren.

Het afschaffen van de inkomensafhankelijke bijdrage elders in het sociale domein geeft aan dat vooral dit substitutie-effect belangrijk is en dat dit juist in de huidige arbeidsmarkt kwestieus is. Zo schafte minister De Jonge in 2019 de inkomensafhankelijke bijdrage af in de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). De mensen met hoge inkomens die het eerst zelf regelden, doen nu massaal een aanvraag. Er zijn forse wachtlijsten ontstaan, waarvan de lage inkomens de dupe worden. Ze zijn die groep die deze vorm van hulp het hardst nodig heeft. Daarom hebben gemeenten erop aangedrongen terug te gaan naar een inkomensafhankelijk systeem. In het regeerakkoord is dit afgesproken.

Met deze ervaring in het achterhoofd zou het kabinet zich moeten bedenken voordat het gratis kinderopvang invoert. De empirische evidentie geeft aan dat het alleen maar leidt tot langere wachtlijsten, doordat kinderen nu niet meer naar de grootouders gebracht worden, maar naar de formele kinderopvang. De gezinnen met bijvoorbeeld alleenstaande ouders die kinderopvang het hardst nodig hebben, zullen hiervan de dupe worden.

Raymond Gradus is hoogleraar bestuur en economie aan de School of Business & Economics.

ILLUSTRATIE: BAS VAN DER SCHOT