De Russische oorlog in Oekraïne is vanaf het begin ook een groter internationaal geopolitiek conflict geweest. Maar door het formuleren van eigen oorlogsdoelen, zoals het ‘structureel verzwakken van Rusland’ (in de woorden van de Amerikaanse minister van defensie) en door steeds verdergaande westerse steun dreigt dit conflict steeds meer een proxy oorlog te worden: een oorlog waar het Westen op afstand aan meedoet.
Daarbij wordt het ook steeds meer een ideologisch conflict. Zo sprak onze minister van buitenlandse zaken in zijn Europadag-lezing op 9 mei over de oorlog als onderdeel van een ‘krachtmeting tussen democratie en autocratie’.

Hypocriet frame

Hiermee sluit hij aan bij andere westerse politici, Joe Biden voorop. De Amerikaanse president spreekt al sinds zijn campagne over een mondiale strijd van democratie versus autocratie, waarbij tot voor kort de ogen vooral op China gericht waren. Maar dit in essentie neoconservatieve discours, waarin het goede, ‘vrije Westen’ wordt geportretteerd als verwikkeld in een langdurige strijd tegen de kwade buitenwereld, maakt de wereld er veiliger noch democratischer op.
Een dergelijk ideologisch framen van het conflict met Rusland gooit retorisch olie op het vuur en brengt het beëindigen van de oorlog aan de onderhandelingstafel en de noodzakelijk politieke oplossing verder uit het zicht. Temeer daar de vraag wanneer en hoe deze grotere strijd van democratie tegen autocratie zal eindigen, niet wordt beantwoord.
Natuurlijk is Rusland een autocratie (of gewoon een dictatuur) maar zijn we dan uit op regime change? Eindigt deze oorlog pas als én alle Russen uit heel Oekraïne verdreven zijn én Poetin uit het Kremlin? En gaat daarna de krachtmeting door met de veel machtigere Chinese autocratie, en zo ja, met welk einddoel?
Het frame van het democratische goed tegen het autocratische kwaad is ook hypocriet. Minister Hoekstra beseft dat wanneer hij het in zijn lezing heeft over andere landen die het Westen verwijten met twee maten te meten. Dat verwijt is natuurlijk terecht.
Met de Irak-oorlog bijvoorbeeld, werd het volkenrecht, met steun van Nederland, ook grof geschonden. Dat gegeven biedt weliswaar geen enkele rechtvaardiging voor Poetins ongekende aanvalsoorlog, maar maakt het wel lastiger nu moreel hoog van de toren te blazen. En het maakt het frame van democratie versus autocratie als de strijd van goed tegen kwaad minder geloofwaardig.

Eigen democratisch falen

Betekent die strijd dat het Westen de banden met dictaturen als Saudi-Arabië gaat verbreken? Integendeel, die worden, met Amerika voorop, juist aangehaald. Zoals we nu ook meer gas gaan halen uit autocratie Qatar. En hoe zit het met die westerse democratieën zelf? Onder Trump, en met de bestorming van het Capitool op 6 januari vorig jaar, bleek de Amerikaanse democratie nogal fragiel.
Intussen breken EU-landen als Polen en Hongarije hun eigen democratische rechtsstaat af. En voor Oekraïne, de vermeende frontlijnstaat in de strijd van democratie versus autocratie, is de weg naar een stabiele liberale democratie nog heel erg lang. Door het kwaad vooral buiten ons zelf te plaatsen – als de dreiging van een externe vijand – krijgen we minder oog voor ons eigen democratisch falen.

Nieuwe wapenwedloop

In naam van de strijd tussen democratie en autocratie lijkt het Westen nu af te stevenen op een koude oorlog met Rusland én China tegelijk, compleet met een nieuwe wapenwedloop. Ook dit versterkt onze veiligheid noch onze democratie, maar vergroot wel de macht van het militair-industrieel complex, een gevaar waar president Eisenhower 61 jaar geleden al voor waarschuwde.
Op de vraag hoelang deze strijd gaat duren, weet Robert Kagan, een leidend neoconservatief, het antwoord wel. Het betreft een ‘nooit eindigende machtsstrijd’, zo stelt hij in het laatste nummer van Foreign Affairs. Logisch ook, want zo’n mondiale ideologische en militaire strijd is ook een selffulfilling prophecy, die vanzelf weer nieuwe vijanden zal creëren.
De democratie en de rechtstaat zijn zeker het beschermen waard, en deze waarden moeten we ook uitdragen in ons buitenlandbeleid, maar laten we dat niet doen door een nieuwe kruistocht te voeren, die uiteindelijk de democratie hier en elders niet zal versterken.

Bastiaan van Apeldoorn is hoogleraar mondiale politieke economie en geopolitiek aan de VU en Eerste Kamerlid voor de SP.