Met zijn pleidooi tegen ideologische ‘woke’ eenzijdigheid en zelfcensuur op de universiteiten raakte Gert Jan Geling een gevoelige snaar. Volgens de Amsterdamse hoogleraren Christina Eckes en Marija Bartl slaat hij de plank mis. Erger: hij draagt bij aan polarisatie en biedt argumenten voor politieke inmenging in de wetenschap. Maar Geling maakte wel degelijk een belangrijk punt: de meningendiversiteit in onze academische wereld staat op de tocht.

Eckes en Bartl wijzen op wat zij zien als gunstige ontwikkelingen op de universiteit. Nieuwe aandacht voor ‘diversiteit’ en ‘dekolonisatie’ geeft gemarginaliseerde groepen een stem en bevordert pluralisme. Dit klinkt redelijk: als academici uit diverse groepen afkomstig zijn, helpt dat niet alleen onderzoekers uit achterstandsposities, maar ook het wetenschappelijk debat. Blinde vlekken worden zichtbaar, bubbels doorgeprikt en ideeën uitgedaagd.

Wie wil er geen veilige cultuur?

Probleem van het huidige diversiteitsbeleid is alleen dat het vrije debat niet of nauwelijks het doel is. Centraal staat het steeds tellen en categoriseren van mensen op basis van etniciteit, sekse en geaardheid. Dat leent zich goed voor bureaucratische controle, maar garandeert geen pluriformiteit van ideeën. Ook krijgt het diversiteitsbeleid trekken die het vrije debat bedreigen. Beproefde wetenschappelijke idealen als waarheidsvinding en objectiviteit verdwijnen naar de achtergrond – in een recente richtsnoer meldt de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) deze termen niet eens meer. Wat naar voren komt zijn activistische doelen als ‘sociale rechtvaardigheid’ en stimuleren van een ‘open, inclusieve en veilige cultuur’. Op dat laatste worden onderzoeksgroepen sinds kort ook officieel beoordeeld.

Opnieuw klinkt het niet onredelijk – wie gunt studenten en medewerkers geen veilig gevoel? Deze termen zijn alleen zo vaag dat ze in de handen van bureaucraten eenvoudig ontaarden tot een ideologisch wapen om tegengeluid mee te smoren. In de VS, waar de woke-ideologie rond diversiteit vandaan komt, worden zulke termen ingezet om ‘onveilige’ ideeën en hun aanhangers te weren. Dat punt is gauw bereikt: volgens de daar gangbare ‘kritische rassentheorie’ ben je al racistisch als je zegt niet racistisch te zijn. Eckes en Bartl stellen de lezer gerust: zo’n Amerikaanse ‘cancel culture’ van ontslagen medewerkers en geweerde sprekers bestaat hier niet. Maar Geling had het ook over academici die niet meer voor hun mening durven uitkomen en “het eenzijdig aannemen van promovendi en toekennen van onderzoeksgelden”. Weten we ook zo zeker dat dát hier niet bestaat?

Géén onderzoek

Tot zover ligt er alleen het in 2018 verschenen rapport ‘Vrijheid van wetenschapsbeoefening’ van de KNAW. De Tweede Kamer had deze instelling gevraagd of er sprake is van zelfcensuur en eenzijdigheid aan perspectieven in de academische wereld. Het antwoord luidde dat er ‘geen signalen’ waren van een structureel probleem. Geling stelt nu dat ‘één onderzoek géén onderzoek’ is.

Beter had hij kunnen zeggen dat ‘géén onderzoek géén onderzoek’ is. De KNAW bood namelijk geen empirische onderbouwing. Sindsdien is geen onderzoek gedaan, terwijl aanwijzingen voor ideologische onverdraagzaamheid en eenzijdigheid zich opstapelen.

Kun je aan de universiteit nog carrière maken als je openlijk tegendraadse onderzoeksvragen stelt rondom heilige huisjes van de woke-ideologie? Denk aan gender, uitkomstenongelijkheid, de natiestaat, immigratie, cultuurverschillen, islam of kolonialisme. Gelukkig vinden ook Eckes en Bartl dat de universiteit een vrijplaats van ideeën moet zijn. Maar een exclusieve gerichtheid op het externe gevaar van politieke inmenging maakt dat we een mogelijk nog groter intern gevaar onderschatten: een academisch diversiteitsbeleid dat wrang genoeg geen diversiteit meer verdraagt.

Steije Hofhuis is promovendus cultuurgeschiedenis.